Sadik IDRIZI ALJABAK: U novembru 1912. godine srpska vojska je izvršila veliki pokolj nad albanskim stanovništvom Kosova, pa i šire, o čemu ima dosta podataka u raznim dokumentima i novinskim zapisima u evropskoj štampi. Procjenjuje se da je u kosovskom vilajetu ubijeno između 12 i 25 hiljada Albanaca. I Lav Trocki je, kao dopisnik lista Kijevskaja misl, bio na licu mjesta i razgovarao sa učesnicima događaja. Zbog svojih izvještaja, uskoro je bio protjeran sa Balkana. O surovim postupcima srpskog ekspedicionog korpusa pisao je i Kosta Novaković koji je i sam kao vojnik proveo četiri mjeseca u Albaniji.

Uvod
Do propasti Otomanske imperije 1912. godine Gora je bila duhovna i geografska cjelina, a nakon toga se našla na mjestu gdje se uspostavljala granica između Albanije i Srbije. Londonskim mirom kojim je izvršena podjela teritorija, potvrđena Bukureštanskim dogovorom 1913. godine, devet goranskih sela pripalo je Albaniji. Konačna podjela je uslijedila marta 1923. godine kada je definitivno uspostavljena granica između Albanije i Kraljevine SHS. Ovom podjelom najveći dio Gore pripao je Kraljevini Jugoslaviji (21 selo), a manji dio Albaniji (9 sela).

U vrijeme turske uprave bilo je pojedinačnih slučajeva iseljavanja, ali broj stanovnika koji je Gora imala do 1912. godine pokazuje da je situacija bila dosta stabilna i da prelazak na islam nije mogao biti uzrokom masovnijeg iseljavanja, već je, nasuprot, doprinosio stabilizaciji i održanju stanovništva. Osim toga, poznato je da je u Gori, prije prelaska na islam, bio raširen jak bogomilski pokret.
U periodu od 1912-2012. godine Goru je zahvatilo više talasa iseljavanja. Migracioni pravci se do 60-tih godina XX vijeka odvijaju isključivo prema Turskoj, dok su zadnjih decenija migracije usmjerene prema zemljama regiona i Zapadne Evrope.

Iseljavanje u vrijeme balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata
U jesen 1912. godine počinje Prvi balkanski rat kada Goru zaposjeda srpska vojska. Gora se našla na poprištu oružanih sukoba koji su se vodili na liniji uspostavljanja granice između Srbije i Albanije. Srpska vojska je vršila represalije prema albanskim pobunjenicima tokom uspostavljanja granice, ali ne samo prema njima već i prema civilnom stanovništvu. O tome je sa ogorčenjem pisao Dimitrije Tucović u svojoj brošuri Srbija i Arbanija – kritika zavojevačke politike srpske buržoazije. Bogumil Hrabak navodi riječi jednog srpskog oficira iz 10. puka da su „još za vreme proterivanja diverzanata, arbanaška sela u Opolju bila izložena represalijama zbog učešća toga življa u borbama protiv srpskih jedinica.” (Hrabak, 1988).

U novembru 1912. godine srpska vojska je izvršila veliki pokolj nad albanskim stanovništvom Kosova, pa i šire, o čemu ima dosta podataka u raznim dokumentima i novinskim zapisima u evropskoj štampi. Procjenjuje se da je u kosovskom vilajetu ubijeno između 12 i 25 hiljada Albanaca. I Lav Trocki je, kao dopisnik lista Kijevskaja misl, bio na licu mjesta i razgovarao sa učesnicima događaja. Zbog svojih izvještaja, uskoro je bio protjeran sa Balkana. O surovim postupcima srpskog ekspedicionog korpusa pisao je i Kosta Novaković koji je i sam kao vojnik proveo četiri mjeseca u Albaniji.

U septembru 1913. godine izbila je albanska pobuna koja nije zaobišla ni Goru. Neki historičari ove događaje nazivaju Trećim balkanskim ratom. O ovim događajima pisao je i Tucović: „I kada je buna izbila, vlada je preko zastupnika ministra spoljašnjih dela izjavila da će Arbanasi biti ‘primerno kažnjeni’, buržoaska štampa je tražila istrebljenje bez milosti, a vojska je izvršavala. Arbanaška sela, iz kojih su ljudi bili blagovremeno izbegli, behu pretvorena u zgarišta. To behu u isto vreme varvarski krematorijumi u kojima je sagorelo stotinama živih žena i dece. I dokle su ustanici zarobljene srpske oficire i vojnike razoružavali i puštali, dotle srpska soldateska nije štedela ni njihovu decu, žene i bolesne.“ (Tucović, 1914).

Tokom operacija za uspostavljanje granice prema Albaniji, srpska vojska je izvršila i nekoliko zločina i masakara nad nedužnim i preplašenim stanovništvom Gore. To je još više pojačalo nesigurnost i ubrzalo iseljavanje u Tursku koje će u narednim decenijama imati dimenzije egzodusa.
Najveći masakr je izvršen u Restelici gdje je ubijeno između 10-13 mještana (o tome danas svjedoče mezarluci Javori). Poznata su neka imena ubijenih: Muhamed Aljabak, Alija Aljabak, Arif Aljabak, Rahman Ese, Rahman Bazda, Arif Bazda, Mustafa Bajro i Maksut Šiko. Ovaj masakr su preživjeli Ragip Ese, Ćamilj Efendija, Rizvan Balje, Vejsel Bazda i još neki koji su kasnije svjedočili o zločinu. Pojedinci, koji su preživjeli ovaj masakr, pričali su da su vojsci davali zlato i nakit kako bi bili pošteđeni.

U Kruševu, na mjestu zvanom Mlake, ubijeno je 9 članova porodice Gazi (porodica Mula Arifa Kruše) među kojima je bilo i djece od po nekoliko godina. U „Službenom izvještaju velikih sila“ koji je pripremio Leo Freundlich, a koji je objavljen u decembru 1913. godine, pored zločina izvršenih u Ljumi i Debru, pominje se masakar izvršen nad porodicom Hadži Ibrahima iz Kruševa. U Izvještaju stoji da su ovi zločini izvršeni nakon amnestije a po nalogu sekretara srpske Vlade u Prizrenu. Ističe se da je pored Hadži Ibrahima još „osam članova, među kojima su tri žene i jednogodišnja beba, dvije četvorogodišnje djevojčice i jedna šestogodišnja djevojčica, ubijeni hladnokrvno od strane soldateske.“ (Izvor: www.elsie.de) Deset godina docnije, 1923. godine, u blizini sela Žur ubijen je i Mula Arif Kruša, sin Hadži Ibrahima, koji je tu pokopan. Mnogo kasnije, 1959. godine, kompletna porodica Hadži Ibrahima Gazi (sin i unuci Mula Arifa) iselila se u Tursku gdje i danas živi.

U Brodu je na lokalitetu Zdražejec, također, izvršen masakr i ubijeno desetak nedužnih mještana. Poznata su imena petorice ubijenih Brođana: Ferat Keče, Idriz Pačka, Adem Čučulj, Magmut Mido i Ibiš Adžija. Zločini su se dogodili i u drugim selima Gore – Vraništi, Radeši, Globočici. U Vraništi su ubijeni Hadži Ridvan i njegov sin Hadži Arif, Mula Sezair i izvjesni Hasan iz Dikanca. Svi su pokopani u dva mezara na mjestu zvanom Kika. U Globočici, kod Karpe, ubijen je i tu ukopan seoski imam Mula Kahriman (Kahrimanov grob). Svi ovi zločini su izvršeni sa ciljem da se stanovništvo zaplaši i da se, u slučaju izjašnjavanja pred međunarodnim komisijama za granice, izjasni da želi ostati u Srbiji. O svim ovim zločinima do danas nije pisano, čak nema nikakvih obilježja na mjestima na kojima su ubijeni ukopani.

U jesen te godine izbila je i pobuna na Koritniku. Na čelu ustanika je bio Ćazim Lika, ali su značajnu ulogu u ovim događajima imali i Nail Huseni Dano iz Rapče kao i Mula Rasim iz Zapoda. I u srpskoj historiografiji pominju se ovi događaji i otpor na koji su nailazile srpske snage tokom uspostavljanja civilne uprave. Bogumil Hrabak pominje da je srpska vojska 1. oktobra 1913. godine vodila borbe sa arbanaškim četama „na prizrenskom sektoru“, zatim kod goranskog sela Vraništa, gde je „veoma snažan arbanaški pritisak paralisan“, da bi se borbe i dalje vodile kod Lopuškog Hana. „Kod Vraništa su i sutradan (misli se na 2. oktobar 1913. – prim. S. I.) besno navaljivali Ljumljani, Maćani i meštani Vraništa, ali su ih uvećane srpske trupe zaustavljale.“ (Hrabak, 1988)
U cjelokupnoj historiji Gore Prvi svjetski rat će ostati zapamćen po najvećim stradanjima i muhadžirluku koji se dogodio tokom nekoliko ratnih godina. Gora se ponovo našla na udaru mnogih vojski i pljačkaša (haramija). Većeg iseljavanja stanovništva bilo je iz naselja koja su se nalazila u blizini gdje se uspostavljala nova granica između Srbije i Albanije. To govori da su i pljačkaški upadi iz pravca Albanije, naročito iz Ljume, mogli biti jedan od razloga iseljavanja stanovništva. I prilikom ovih upada bilo je žrtava kao što se u dva navrata dogodilo u Kruševu. U jednom takvom napadu, koji se dogodio na lokalitetu Mavra iznad Restelice, ubijeni su Ibrahim Žagulj i Zenun Hodža. U drugom, koji se dogodio u proljeće 1919. godine, braneći svoj dom i imetak ubijeni su braća Alija i Esat Abidini. I u drugim selima Gore je bilo žrtava i krađe stoke i imovine. Mnogi su presretani, pljačkani i ubijani na šarplaninskim prevojima prilikom povratka iz Tetova i Gostivara, gdje su odlazili po žito i hranu.

Za vrijeme rata Gora je bila pod austrijskom okupacijom, dok su Prizren i Tetovo, mjesta iz kojih su Gorani dobijali žito, bili pod bugarskom kontrolom. Pošto su Bugari zabranili izvoz žita a 1915. i 1916. bile nerodne godine, veliki broj Gorana umro je od gladi, a mnogi su otišli u susjedne oblasti u potrazi za hranom. Nikada se neće saznati tačan broj ljudi koji su stradali u ovom vremenu što od gladi, a što od zuluma koji su činjeni sa svih strana. Pološkom kotlinom su tumarale izgladnjele grupe ljudi koji su tražili spas i izbavljenje. Po zulumu su tada zapamćeni Bugari i haramije (pljačkaši) iz Ljume koji su vršili strašne zločine. Ljudi su prodavali sve što su imali ne bi li nekako preživjeli. Prodavali su sve što su imali – nakit, posteljinu, stoku. Mnogi koji su se spustili u Tetovsku kotlinu, nikada se više nisu vratili u Goru. Drugi su se spustili prema Prizrenu gdje su, također, doživjeli velika stradanja. Petar Kostić piše da se u Goranskoj ulici u Prizrenu 1917. godine „nastanila sva bežanija iz Gore, gde se usled teške gladi sklonila i sva pomrla.“ (Kostić, 1933) Većina preživjelih je produžila put prema Turskoj. Tada su mnoga sela Gore potpuno opustjela. Prema popisu iz 1913. u kosovskom dijelu Gore je živio 12.331 stanovnik, dok je prema popisu iz 1921. bilo svega 7.177 stanovnika. Indeks smanjenja broja stanovnika iznosi 42%.
Broj stanovnika je manji u svim selima Gore, ali najveće smanjenje bilo je u Brodu, Restelici, Zlipotoku, Kruševu i Rapči. U svim selima Gore je broj stanovnika 1921. godine bio manji u odnosu na onaj iz 1913. godine. U ovom periodu dogodio se prvi muhadžirluk, a u kasnijim decenijama dogodiće se još tri, tako da se XX vijek u Gori može nazvati vijekom muhadžirluka.

Međutim, rezultati popisa iz 1921. godine objavljeni u knjizi Gora, Opolje i Sredska (GOS) ne mogu biti potpuno pouzdan izvor. Prema Definitivnim rezultatima Popisa stanovništva Kraljevine SHS od 31. januara 1921. godine, broj stanovnika u Gori je još manji u odnosu na onaj koji je prikazan u Projektu GOS. Prema ovom dokumentu u Gorskom srezu, koji je obuhvatao Goru i Opolje, ukupno je popisano 12.817 stanovnika. Međutim, u vrijeme popisa još nije bila utvrđena definitivna granica izmđu Srbije i Albanije, te su u ovaj broj ušla i neka sela, koja su definitivnom podjelom koja je uslijedila marta 1923. godine, pripala Albaniji (Šištevac, Orgosta, Borje...). U kosovskom dijelu Gore popisano je 4.933 stanovnika (u Brodu 1.155, Vraništi 1.197, Kruševu 677, Radeši 604, Rapči 772 i Restelici 528 stanovnika.). Međutim, veoma je teško odrediti tačan broj stanovnika po naseljima, jer su podaci prikazani zbirno za više sela, odnosno dati su po određenim središtima. U rubrici stanovništvo „po maternjem jeziku“ u Gorskom srezu je bilo 6.224 „Srba i Hrvata“ (srpskohrvatski jezik), 6.375 „Arnauta“ (albanski jezik) i 218 „Turaka“ (turski jezik). U svakom slučaju broj stanovnika Gore je za period od osam ratnih godina više nego prepolovljen. Međutim, dosad niko nije ozbiljnije istraživao uzroke smanjenja broja stanovnika i migraciona kretanja iz Gore od početka balkanskih ratova do završetka Prvog svjetskog rata i konačnog razgraničenja koje je završeno marta 1923. godine.

U jesen 1917. godine dogodio se najveći muhadžirluk. Samo se iz Kruševa u dva dana iselilo 70 porodica. Iz Restelice, Zlipotoka i Broda mnogo više. Od 118 domaćinstava, koje pominje Jastrebov 70-tih godina XIX vijeka, u Kruševu je 1918. ostalo svega 8 domaćinstava. Brod, koji je do balkanskih ratova bio varošica sa mnogobrojnim dućanima, doživljava masovno iseljavanje. Većina odlazi u Tursku, mada je bilo i onih koji su se na putu prema Maloj Aziji zaustavili u Tetovu, Skoplju i drugim makedonskim gradovima. Tako danas u Turskoj živi više hiljada ljudi porijeklom iz Broda, a u Skoplju gotovo 400 porodica. Kruševljani i Resteličani su razbacani po mnogim mjestima u Turskoj, a najveća grupa se nastanila u selu Jalikej, u blizini Čataldže, na obali Crnog mora, gdje i danas žive.

Pojedini srpski autori navode da se „posle oslobođenja ovih krajeva od Turaka 1912. deo Gorana iselio u Tursku.“ (Mladenović, 2001) I Harun Hasani govori o iseljavanju koje je zahvatilo Goru nakon „balkanskog rata, odnosno posle oslobođenja 1912. godine.“ On ističe da „tada veliki broj Goranaca iz Zlipotoka, Kruševa, Broda, Restelice, Rapče i drugih naselja, napušta svoja ognjišta i odlazi u Tursku“, te dodaje da su „čitave mahale u tim selima ostale puste.“ (Hasani, 1994) O ovome je pisao i Lutovac uz konstataciju da se „veliki broj Gorana iselio u Tursku, sa čijim narodom nemaju nikakve veze.“ (Lutovac, 1955).
Hstorijska je činjenica da stanovnici Gore odlazak Turske sa ovih prostora nisu doživjeli kao „oslobođenje“. Konstatacije pojedinih autora da su nakon „oslobođenja“ od Turaka mnoga sela u Gori ostala pusta i prazna su, u najmanju ruku, nelogične, besmislene i kontradiktorne. Ako su se stanovnici ovih sela „oslobodili“ od Turske, postavlja se logično pitanje zašto su krenuli da na teritoriji Turske potraže spas i zaštitu.

Iako je krajem 1918. rat završen, proći će još mnogo godina dok se na području Gore uspostavi kakav-takav mir. Naime, konačna granica između Albanije i Kraljevine SHS (Jugoslavije) biće uspostavljena u martu 1923. godine. Tako je Gora političkom odlukom podijeljena na dva dijela i tako će ostati sve do danas. Dvadeset sela je pripalo Jugoslaviji, dok su 9 sela ostala u granicama Albanije. Kasnije, poslije Drugog svjetskog rata, Urvič i Jelovjane pripadaju Makedoniji.
Dogodilo se nešto nevjerovatno. Na veoma malom prostoru (tridesetak sela) jedan isti narod gotovo jedan vijek uči školu na tri jezika – srpskom, albanskom i makedonskom. Uči tri jezika, tri različite kulture i historije a da ništa ne sazna i ne nauči o sebi. Srpske škole su otvorene u Vraništi (1918), Brodu (1920) Restelici (1922) i u Rapči (1929). Škola u Vraništi je nosila ime „Car Dušan“ i svi učitelji su bili Srbi i Crnogorci. Isto je bilo i u drugim mjestima. U Restelici je sve do 1936. godine učitelj bio Svetozar Vukičević Toza iz Prizrena, a od 1936. do Drugog svjetskog rata radili su Avdo Humčanin i izvjesni Mustafa, obojica iz Bosne. U Školi u Rapči je jedno vrijeme kao učitelj radio Nebojša Jerković.

Albanske škole su otvorene: u Šišteecu 1924. godine, zatim u Zapodu 1927. i u Borju 1928. godine. Škole na makedonskom jeziku su otvorene u Urviču i Jelovjanu nakon Drugog svjetskog rata.

Iseljavanje između dva svjetska rata
Tridesetih godina XX vijeka Goru je zahvatio još jedan iseljenički talas. Prema popisu stanovništva od 31. marta 1931. godine Gora i Opolje zajedno čine Gorski srez. Ukupan broj stanovnika iznosi 14.127 i u poređenju sa 1921. godinom povećanje je neznatno. U Gori je indeks povećanja 1.2% (89 stanovnika).
Srez Gora obuhvata opštine Brod, Brodosavce, Dragaš, Kruševo i Lopušnicu, odnosno i Goru i Opolje. Na ovom popisu nije postojala rubrika nacionalne pripadnosti već samo vjeroispovjest i jezik. To je, svakako, urađeno sa namjerom stvaranja unitarne države u vrijeme Šestojanuarske diktature. Približan broj stanovnika Gore može se odrediti jedino prema maternjem jeziku, jer se prema vjeroispovjesti ogromna većina izjasnila kao muslimani (98.2%). U rubrici maternji jezik 7.481 stanovnik gorskog sreza se izjasnio da mu je srpski maternji jezik. Svi oni kojima je srpski jezik upisan kao maternji mogu se pouzdano smatrati Goranima. Prema rezultatima sa ovog popisa evidentna je stagnacija u pogledu broja stanovnika u Gori. Razlozi nisu u slabom natalitetu, već isključivo u iseljavanju (muhadžirluku) koje nikako nije prestajalo. I ovoga puta svi putevi vode prema Turskoj.
Jugoslavenska (srpska) vlada ni u ovom periodu nije prestala sa planovima o „humanom“ preseljenju stanovništva. Vlada Jugoslavije je uoči Drugog svjetskog rata započela pregovore sa Turskom o preseljenju 40 hiljada porodica sa Kosova i drugih krajeva „Južne Srbije“ u Tursku. I Gora je bila dio plana o preseljenju muslimanskog („turskog“) stanovništva u Tursku.

Pregovori su završeni 11. jula 1938. godine, kada je konačno parafiran tekst Konvencije o iseljavanju iz Južne Srbije u Tursku „jugoslovenskog muslimanskog stanovništva koje je govorilo turski jezik i koje je imalo tursku kulturu“. Njome se nisu mogli koristiti osobe kojima je po važećim turskim zakonima i propisima bio zabranjen ulaz u Tursku – nomadsko stanovništvo i Romi. Po odredbama Konvencije bilo je predviđeno iseljavanje 40.000 seoskih porodica sa ukupno 200.000 lica. Iseljenici su prethodno bili dužni da jugoslavenskim vlastima, na osnovu člana 55. Zakona o državljanstvu, daju pismenu izjavu kojom se odriču jugoslovenskog državljanstva. Organizirano iseljavanje je trebalo otpočeti 1. jula 1939. i trajati šest godina. Prve godine je trebalo biti iseljeno 4.000 porodica, druge 6.000, treće i četvrte po 7.000 i pete i šeste po 8.000 muslimanskih porodica. Jugoslavenska vlada je po odredbama ove konvencije trebala platiti turskoj vladi za svaku iseljenu porodicu po 500 turskih lira. Ukupno je trebalo platiti 20.000.000 turskih lira. Postojao je, navodno, tajni dogovor o iseljavanju još 400.000 lica. Napuštena seoska imanja pripadala bi jugoslavenskoj državi koja ih je mogla iskoristiti za kolonizaciju. Iseljenim porodicama ostavljala se mogućnost da mogu povesti sa sobom po četiri grla krupne i deset grla sitne stoke. Pored seoskog, moglo se iseljavati i gradsko stanovništvo. (Bandžović, 2003).
Odredbe konvencije odnosile su se zvanično samo na tursko stanovništvo, ali indirektno i na Albance i sve muslimane koji su se izjašnjavali kao Turci, ukoliko su željeli da se isele iz Jugoslavije. U strogo povjerljivom tumačenju te konvencije kaže se da je ona „tako redigovana da se može primeniti ne samo na tursko već i na arnautsko stanovništvo; iseljavanje albanskog stanovništva je pravi njen smisao”. Kratkotrajno zadržavanje u navedenim srezovima i izjašnjavanje u turskom nacionalnom smislu omogućavalo je svima onima koji su htjeli da odu u Tursku, da dobiju to pravo. Konvencija („Convention“) je trebala stupiti na snagu na dan kada je potpišu jugoslavenska i turska vlada. Konvencija nije bila ratificirana u turskom parlamentu zbog smrti predsjednika Turske Mustafe Kemala Ataturka.

U drugom članu ove Konvencije navedeni su srezovi iz kojih se trebalo iseliti stanovništvo. U Vardarskoj banovini to su bili srezovi: Šar planina (Prizren), Gora (Dragaš), Podgora (Suva Reka), Nerodimlje (Uroševac), Donji Polog (Tetovo), Gornji Polog (Gostivar), Galič (Rostuša), Debar, Struga, Gračanica (Priština), Kačanik, Gnjilane, Preševo, Prespa (Resan), Ohrid, Kičevo, Kruševo, Južni Brod, Prilep, Bitolj, Kavadar, Morihovo, Negotin na Vardaru, Skoplje, Kumanovo, Veles, Ovče Polje (Sveti Nikola), Štip, Kočane, Radovište, Strumica, Dojran (Valandovo), Ðevđelija, Kriva Palanka, Kratovo, Carevo Selo i Maleš (Berovo). U Zetskoj banovini bili su obuhvaćeni srezovi: Peć, Istok, Kosovska Mitrovica, Ðakovica i Podrimlje (Orahovac). U Moravskoj banovini stanovništvo se trebalo iseliti iz srezova: Lab (Podujevo), Vučitrn i Drenica.

Ovaj Sporazum nije realiziran samo zato što Vlada nije na vrijeme obezbijedila sredstva da isplati Turskoj i što je započeo Drugi svjetski rat. Inače, tvorac ovog fašistoidnog plana bio je Vasa Čubrilović, a smatra se da je značajan udio u njemu imao i nobelovac i kraljevski diplomata Ivo Andrić.

Iseljavanje poslije Drugog svjetskog rata
Za vrijeme Drugog svjetskog rata Gora je prošla relativno dobro i bez mnogo žrtava. Istina bilo je siromaštva i gladi, ali u poređenju sa Balkanskim ratovima i Prvim svjetskim ratom ovo je bilo neuporedivo bolje vrijeme. U ovom periodu su i u kosovskom dijelu Gore radile albanske škole jer je uspostavljena vlast Velike Albanije.

Međutim, nakon oslobođenja Gore, odnosno u proljeće 1945. godine, mnogi su prisilno mobilisani i upućeni na Sremski i druge frontove (čak i prema Sloveniji). Više njih je ubijeno u Baru u Crnoj Gori. Ovdje su zajedno stradali sa mnogima iz Opolja, Župe, Podgora i drugih oblasti Kosova. Svi su strijeljani pod veoma zagonetnim i nedovoljno razjašnjenim okolnostima. Ovaj strašan masakr, u narodu poznat kao „barski slučaj“, dugo je od vlasti čuvan pod embargom. U narodu se o njemu govorilo šapatom. Oni koju su preživjeli masakr, nerado su, do kraja života, govorili o onome što su doživjeli i vidjeli, pa je i to jedan od razloga što se o tom događaju dosad malo pisalo. Poznata su neka imena ljudi iz Gore ubijenih u Baru. To su: Hasan Abdurahim, Naim Hamiti i Irfan Dalifi iz Baćke, Tefik Tasip iz Leštana, Sali Jamini iz Kukaljana (svi ubijeni 8. aprila 1945. godine), dok je Zuber Ismailji, iz Rapče, također stradao u Baru, ali od tifusa. (Nikolić, 1988)
Period poslije 1948. godine je bio veoma težak i u kosovskom dijelu Gore. Nastupa vrijeme otkupa i oduzimanja oružja od stanovništva. Tih nekoliko godina ljudi su ponovo preživjeli glad. Na popisu koji je održan 1948. godine Gorski srez, koji obuhvata Goru i Opolje, ima ukupno 20.140 stanovnika. Od tog broja su se 12.048 izjasnili kao Šiptari, 6.697 neopredijeljeni muslimani, 1.393 kao Srbi i Crnogorci. Interesantno je da se u čisto gorskim opštinama kao Šiptari izjasnilo 21.5%, neopredijeljeni muslimani 61,7%, dok kao Srbi i Crnogorci 16.8 %. Sigurno da u Gori živi manji broj Albanaca, ali ne u ovom procentu, dok iznenađuje broj Srba kada se zna da je njihov realan broj zanemarljiv. U Gori nema Srba starosjedjelaca nego su to samo službenici, učitelji, policajci i sl. Međutim, najveći broj stanovnika Gore se na ovom popisu izjasnio kao neopredijeljeni muslimani čime je iskazao nezadovoljstvo i svojevrstan otpor prema ponuđenim modalitetima. Kad se na popisu Gorani izjašnjavaju kao Turci, to je njihova rezervna opcija, dok kad se izjašnjavaju kao Albanci to im je zaštitna (odbrambena) opcija.

Popis iz 1953. godine, koji se smatra jednim od najbolje urađenih na prostoru bivše Jugoslavije, daje novu sliku etnonacionalnog izjašnjavanja stanovnika Gore. Broj stanovnika Gorskog sreza je u poređenju sa 1948. godinom ostao gotovo isti. Sada je ukupno popisano 12.147 stanovnika (indeks 1948/ 1953 je 100,03). Međutim, došlo je do velikih promjena u pogledu etničkog izjašnjavanja: 489 je Srba, 144 Makedonaca, 2.375 neopredijeljenih Jugoslovena, 9.319 Šiptara i 7.367 Turaka. Broj Srba i Crnogoraca je smanjen kao i broj Albanaca, dok se pojavljuje iznenađujuće veliki broj Turaka (36.6% od ukupnog stanovništva sreza, dok u samoj Gori taj procenat iznosi iznad 60%).

Razlozi ovakvog izjašnjavanja se mogu pretpostaviti. To su, prije svega, bile pripreme za iseljavanje u Tursku, jer godine poslije rata nisu donijele niti ekonomsku niti drugu sigurnost. Pojačana je represija u vrijeme otkupa i oduzimanja oružja, ali je na to uticala i državna politika Srbije koja je bila nezadovoljna demografskim kretanjima na Kosovu. To će pokazati godine koje slijede i teror u doba Aleksandra Rankovića. Ovakvo izjašnjavanje ima i jednu drugu dimenziju a to je vezivanje za tursku naciju po osnovu vjerske pripadnosti, a možda i zbog nostalgije za turskim periodom koji je u narodu zapamćen kao siguran u odnosu na sve što se dešavalo nakon 1912. godine. Na ovakvo izjašnjavanje stanovništva je, svakako, uticalo i stvaranje tzv. Balkanskog pakta između Turske, Jugoslavije i Grčke koji je potpisan u Ankari 28. februara 1953. godine.

Period od 1956-1966 zapamćen je po surovoj vladavini Aleksandra Rankovića. Tada se dogodio još jedan veliki iseljenički talas prema Turskoj. I ovoga puta najviše iseljenih je bilo iz Broda (u kojem se na popisu stanovništva 1953. godine 80% stanovnika deklarisalo kao Turci), zatim iz Kukaljana, Rapče, Zlipotoka, Kruševa, dok je iz ostalih sela bilo manje iseljenih.

Na putu prema Turskoj iseljenici su morali „presjedati” u Makedoniji. Isto tako, prije polaska, većina je morala promijeniti prezimena i dodati turske sufikse -lar, -ler oglu, -lardan, -dži, -ali i sl. Neki, koji su odustali od iseljavanja i ostali u Gori, do danas su zadržali prezimena sa turskim nastavkom (Hasanlar, Begler, Muratoglu, Mahmutlardan, Ahmetlerden, Kučlar, Mrčolar, Bećirler, Redžeplar, Džemalar, Ljajkolar, Ajdarlar, Katlar, Ćoroglu, Jagdži, Baldži, Gungali, Musalar i sl ). Ovdje se, zapravo, završavaju migracije (muhadžirluci) prema Turskoj.
Poslije 1966. godine Gora ulazi u mirniji period života. Tada dolazi i do ubrzanijeg ekonomskog, infrastrukturnog i sveukupnog razvoja. Ovaj period se u narodu pamti kao vrijeme blagostanja i mirnog života. Tada su stasale i prve generacije školovanih ljudi iz Gore. Dolazi i do nacionalne homogenizacije, pa se na popisima 1971, 1981, i 1991. godine stanovnici Gore u visokom procentu izjašnjavaju kao Muslimani.

Ovakvo stanje će potrajati par decenija. Broj stanovnika se progresivno povećava, tako da je na popisu 1981. godine registrovano više od 17.000 stanovnika. Međutim, uskoro nakon toga dolazi do novih promjena koje će ubrzati raspad Jugoslavije. U zadnjoj deceniji XX vijeka i na početku ovoga vijeka Goru zahvata još jedan veliki iseljenički talas.

Iseljavanja u vrijeme raspada Jugoslavije
Istraživanja koja je obavio Harun Hasani tokom 1992. i 1993. godine ukazuju da se migracija stanovništva Gore odvija u kontinuitetu. Još tada je na prostorima bivše Jugoslavije živjelo 11.900 stanovnika porijeklom iz Gore, a samo u Beogradu 3.668 stanovnika.

Međutim, tokom bombardovanja NATO snaga, 1999. godine, kao i nakon ulaska trupa KFOR-a na Kosovo, došlo je do još jednog velikog iseljeničkog talasa. Sada svi putevi vode na zapad i sjever. Najveći broj odlazi u Srbiju, Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru, Makedoniju, ali i u zemlje Zapadne Evrope, Skandinaviju, Ameriku i Australiju. Uzroci iseljavanja su brojni, ali su bezbjednosni, ekonomski i psihološki najznačajniji. I kretanje broja učenika u osnovnim školama na području Gore pokazuje sličnu tendenciju smanjenja, tako da je broj učenika u periodu od 1998. do 2007. godine prepolovljen. Broj učenika je 1999. godine 2.304, dok je 2007. godine taj broj pao na 1.197, što je u procentima oko 50%. Ovo odgovara i smanjenju broja stanovnika koje, također, iznosi oko 50%.
Iseljavanje stanovnika Gore nije prestalo do danas. Prema podacima Kancelarije lokalnih zajednica u 2008. godini na području Gore je živjelo manje od 10 hiljada stanovnika, dok se broj učenika u osnovnim školama kretao oko 1100. Pomenuti podaci se moraju uzeti sa određenom rezervom, jer su rađeni na osnovu izvještaja humanitarnih organizacija ili su uzeti od predstavnika sela. Razlika može iznositi nekoliko procenata i broj može biti samo manji, a nikako ne i veći.

Prema podacima koje iznosi Kancelarija lokalnih zajednica u Dragašu, u periodu od 60-tih godina XX vijeka do danas, sa područja Gore ukupno je iseljeno 21.315 stanovnika. Na prostore bivše Jugoslavije je migriralo 17.458 žitelja Gore, dok ih je u zemlje Zapadne Evrope otišlo 3.957. Prema popisu stanovništva Kosova održanom aprila 2011. godine u opštini Dragaš (zajedno Gora i Opolje) živi 33.997 stanovnika. Prema etničkoj pripadnosti najviše je Albanaca (20.287), zatim Gorana (8.957), Bošnjaka (4.100), Turaka (202), Srba (7) i ostalih (283).

Za razliku od nekadašnje pečalbe (gurbeta) kada je dio porodice ostajao u Gori, sada kompletna porodica odlazi bez izgleda da se u dogledno vrijeme vrati. To je rijeka koja teče u jednom pravcu. Danas su mnogi izgradili kuće i kupili stanove u državama nastalim raspadom Jugoslavije. U zemljama Zapadne Evrope je, također, veliki broj iseljenika iz Gore. Svi oni imaju opravdanje i razloge zbog kojih su napustili Goru. Međutim, većina njih je u opasnosti da izgubi svoj nacionalni i vjerski identitet. Neki od njih su svjesni toga, međutim, ima i onih koji na svaki način i u svemu oponašaju druge, gubeći svoj govor, običaje i identitet. Mnogi su već u prvoj generaciji izgubili svoj goranski govor, neki ga čak preziru i ne koriste u komunikaciji sa svojom djecom, već prihvataju jezik sredine u kojoj žive. Ali, pravilo je da oni koji se stide sebe, svoga imena, jezika i vjere, nikada neće biti poštovani i cijenjeni od drugih. Zbog takvog ponašanja će i od svojih komšija biti prezreni i ismijani. Živjeće u vječitoj zabludi, odbačeni i izgubljeni.