Ćerim BAJRAMI: Nacionalni bošnjački identitet na Kosovu je još u procesu svoje afirmacije, zato što je ona nazadovala jer je bila sprečavana ili kočena u minulim decenijama. Ta nacionalna specifičnost je dobila svoj subjektivitet i unutar političkog i pravnog poretka u Republici Kosovo, koji je zacrtan i međunarodnim Planom Martija Ahtisarija, koji je bio osnova za rješenje višedecenijske kosovske krize, poslije čega je proglašena i nezavisnost, 2008.godine.

I u Republici Kosovo je održan popis stanovništva u aprilu 2011. Prema publiciranim statističkim podacima, Bošnjaka na Kosovu ima 27.500, dok je onih koji su se izjasnili da govore bosanskim maternjim jezikom više za oko dvije hiljade od broja bošnjački nacionalno deklarisanih. Treba odmah naglasiti da ta brojka ne obuhvata Bošnjake u dijaspori i iseljeništvu, odnosno one građane Kosova koji nisu bili prisutni u svojim kućama tokom popisa stanovništva iz bilo kojeg razloga, tako da se može zaključiti na osnovu podataka sa ranijih popisa (iz 1981. god.) da je najmanje još toliko Bošnjaka van Kosova, koji su i dalje njegovi državljani.

Najveći broj popisom obuhvaćenih kosovskih Bošnjaka, oko 16 hiljada, živi u prizrenskoj opštini - u samom gradu i u okolnih 12 sela u regiji Župa, te u četiri sela u obližnjoj Podgori.

Ovi Bošnjaci u Župi i Podgori su - što bi se reklo – torbeškog porijekla ili provenijencije. U dragaškoj opštini, u 19 sela Gore, bošnjački nacionalno deklarisanih ljudi, obuhvačenih spomenutim popisom, ima nešto ispod pet hiljada. Najviše njih je u velikom selu Restelici. Ovi Bošnjaci su goranske provenijencije (dok su prema još starijem porijeklu i Goranci zapravo Torbeši). Bošnjaka porijeklom iz Sandžaka u kosovskim opštinama i gradovima - Peći, Istoku i Prištini, te u Mitrovici ima oko sedam hiljada popisanih. Najviše ih je u gradu Peći (i obližnjem selu Vitomirici) i Istoku (odnosno obližnjem selu Dobruši), i još u najmanje desetak sela u opštinama Peć i Istok, dok ih je nešto manje u Mitrovici i selu Rvatska (na krajnjem sjeveru Kosova), a samo nekoliko stotina Bošnjaka živi u glavnom gradu Kosova - Prištini.
Bošnjaci koji su se u XIX i XX vijeku doseljavali na Kosovo iz nekih mjesta Sandžaka i Crne Gore, zatekli su Bošnjake koji su starosjedilačko stanovništvo na Kosovu, te s njima zajedno grade jedinstven bošnjački nacionalni identitet, uz neke vidljive regionalne i druge razlike. Mnogi među njima (nama) te razlike i specifičnosti tumače kao bošnjačku prednost, a ne kao mahanu.

Vezano za najnoviji popis stanovništva iz aprila 2011. na Kosovu, ono što će svim poznavaocima prilika i statistike iz starijih popisa stanovništva upasti odmah u oči jeste prepolovljeni broj Bošnjaka na Kosovu u odnosu na približno 60 hiljada popisanih na posljednjem (šire) validnom popisu stanovništva 1981. godine iz SFRJ.
Razloga za ovo smanjenje je više, ali je najbitniji taj što je i u Republici Kosovo, na ovom popisu, kako smo već spomenuli, evidentirano samo tzv. “rezidentno” stanovništvo (prisutno i zatečeno od popisivača tokom evidencije u svojim kućama). Ovo je od posebne važnosti zato što je ogroman broj Bošnjaka u dijaspori po zapadnim zemljama, ali oni na Kosovu imaju svoju imovinu, zapravo, što je još važnije oni su i dalje njegovi državljani. Drugi razlog za smanjenje statističkog u odnosu na realni broj jeste veliko iseljavanje Bošnjaka s Kosova, pogotovo uoči i neposredno poslije rata 1999. godine, tako da ovi ljudi na pomenutom posljednjem popisu nisu evidentirani ni kao odsutni, jer nisu imali nikoga iz najbliže familije na Kosovu da ih prijavi kao takve, a u međuvremenu mnogi od njih su otuđili i svoju imovinu, pogotovo u gradovima Prištini, Mitrovici… Broj (trajno) iseljenih Bošnjaka s Kosova vjerovatno nije manji od 15 do 20 hiljada ljudi. Treći razlog za smanjenje broja pripadnika bošnjačke nacije jeste odvajanje jednog dijela stanovnika goranskih sela u opštini Dragaš od bošnjačkog deklarisanja, i njihovo izjašnjavanje za Gorance, iako su ti ljudi na ranijim popisima u SFRJ bili dio jedinstvenog identiteta sa Bošnjacima - pod nacionalnim imenom Muslimani. Smanjenje po ovom zadnjem osnovu je oko 12 hiljada (samo onih popisanih) ljudi.



Sve u svemu, kao što smo kazali, najveća koncentracija Bošnjaka na Kosovu, oko 60-70 procenata, jeste u prizrenskoj opštini, što je i inače i u minulim decenijama bio visoki, ali ipak nešto manji, procenat sa ranijim popisima stanovništva. Ovaj podatak s posljednjeg popisa može samo da raduje, jer on, između ostalog, znači da je najmanji procenat iseljenih Bošnjaka iz ove regije, ali također dodatno još kazuje da je nacionalna svijest odranije etnički izjašnjenih Muslimana u usponu u prizrenskoj opštini, te da se ona potvrdila i verbalnim bošnjačkim izjašnjavanjem na posljednjem popisu stanovništva. Ovim činom, ovi ljudi su pokazali svoju stabilnost – i to ne samo preko nacionalne, već i kroz političku dosljednost u minulom burnom periodu od tri dekade unazad.
Za ovu priliku, mišljenja smo da je potrebno istaknuti da je ova doslednost vjerovatno plod karakterne osobine ove populacije, koja je plod uticaja više faktora i činilaca, počev od historijskog naslijeđa, pa sve do aktuelnih društvenih zbivanja u posljednjim decenijama.

Inače, ova populacija u okolini Prizrena istorijski je poznata i pod imenom - Torbeši. Treba ovdje spomenuti da je ovo ime nerijetko korišteno od njihovih komšija drugih nacionalnosti, posebno u regiji Prizrena, sa pežorativnim naglaskom u izgovoru.

Teze o etnogenezi, porijeklu ljudi bošnjačkog govornog područja Župe, Gore i Podgore…

Odakle Torbeši?
Prema nekim relevantnim naučnim i publicističkim radovima, termin Torbeš se dovodi u direktnu vezu sa bogumilima, tj. sa vjerovanjem koje je bilo itekako prisutno i na kosovskoj i na makedonskoj strani Šar-planine, kao što je bilo mnogo rašireno i na širim balkanskim i evropskim prostorima, počev od IX vijeka. Međutim, na Kosovu se termin Torbeš u ovo vrijeme vezuje samo za pripadnike bosanskog govornog područja u Župi i Podgori (za ovu grupaciju u Podgori koristi se i termin “Torbani”), kod Prizrena. S druge strane, kao što smo spomenuli, uzimajući u obzir nešto dalju istoriju i mještani sela u Gori su zapravo daljnjim porijeklom Torbeši, dok je termin Goranin geografska odrednica, nastala mnogo kasnije. U nekim naučnim radovima i literaturi i starosjedioci Orahovca se nazivaju ovim imenom.
Zanimljivo je da ovaj termin - Torbeš, kao odrednica zasebnog narodnosnog obilježja, nije puno prisutan u pisanim istorijskim i publicističkim djelima, pogotovu kod srpskih autora.

Kada je riječ o pisanim autorskim radovima, svojevremeno je rahmetli Idriz Vučitrna iz Orahovca preveo tekst Omera Turhana “Pomaci, njihova prošlost i sadašnjost”, koji je objavljen u prizrenskoj reviji Selam br. 6., oktobar 1996. U njemu autor Turhan citira nekoliko balkanskih, turskih i evropskih naučnika: F. Kanci, Iriček, Iširkaf, M. Pavlović, D. Obeleiski, D. Angelov, P. Cilev, J. Hadživasiljević, G. Palihruševa, I. H. Uzunđar, P. Delidarev, I. Bataklijev, A, Komnena (navedeno prema autoru teksta u “Selamu”, p.a.), koji iznose različite teze o porijeklu termina Pomak, odnosno Torbeš. Uglavnom, svi se slažu da se oba termina odnose na specifični etnos koji je naseljavao i u znatnom broju još nastanjuje neke balkanske krajeve i oblasti počev od Rodopa i drugih krajeva u Bugarskoj (gdje žive Pomaci), preko brojnih naselja u nekoliko povećih regija u Makedoniji, pa do pojedinih mjesta na Kosovu (Župa, Podgora i Gora), dok je u Albaniji također karakterističan dio (geografske cjeline) Gore sa svojih devet sela.

U ovom pravcu, publicisti bošnjačkog govornog područja s Kosova, poput akademika Alije Džogovića, dr. Sadika Idrizija, dr. Raima Bajramija, prof. Ismeta Markovića, Mehmeda Hamze, rahm. Vejsela Hamze, Mustafe Balje, Azara Zuljija, Refki Alija, Nesima Mustafija, Miftara Adžemija, Raifa Kasija, Isaka Mete, Jonuza Hodže i drugih… zastupaju mišljenje da je termin Torbeš u direktnoj vezi sa bogumilima. Ovo mišljenje je inače kao kolektivno preovladavajuće i kod kosovske bošnjačke populacije u prizrenskom i u znatnom dijelu u dragaškom kraju. Slične teze i neke argumente iznosi i rahm. dr. Malić Osi u svojoj knjizi “Prizren drevni grad i njegova najbliža naselja Jablanica i Pousko”.

Također, poznati istraživač Nazif Doklje iz Kuksa, Albanija, porijeklom iz sela Borja u Gori (u uvodu njegove knjige “Goranski narodni pesni”, Skoplje 2000. god.), i u intervjuu pod naslovom “Torbeši, posljednji sljedbenici bogumila” na web magazinu Bošnjaci.Net od 31. 12. 2003., te u njegovoj knjizi prevedenoj 2011-e sa albanskog na bosanski jezik, od strane prof. Sadika Idrizija, ”Bogumilizam i etnogeneza Torbeša kukske Gore”, iznosi argumente, citira izvore i autore, s tvrdnjom da ova populacija u Gori egzistira u kontinuitetu još iz X vijeka. Zapravo, i istraživač N. Doklje potvrđuje da su Torbeši bili “jeretici” koji su bježali po planinskim visovima od kazne ili od nasilne hristijanizacije, započete intenzivnije poslije propasti Samuilovog bugarskog (makedonskog) carstva, koji su se - po njemu – tada doseljavali sa sadašnje makedonske teritorije na prostore Gore.
U ovom kontekstu, termin Torbeš se tumači preko osnove “torba”, koja se preko grčke riječi (''funda“ – torba), “fundagijagiti“ , koja je u Vizantiji korištena za imenovanje sljedbenika ovog učenja, udomaćila i u ostalim jezicima. Prema mišljenju nekih tim imenom su ih ponižavali i smatrali su ih prosjacima, a prema mišljenju drugih oni su u tim torbama nosili svoje (rijetke) vjerske knjige.

S druge strane, akademik Alija Dogović je i u magazinu „Pan Bošnjak“, 2011. godine, ispostavio svoju novu tezu oko porijekla imena Torbeš, koju u sličnom sadržaju iz nekih njegovih tektova, preonosimo i ovdje: ''...I leksička (etnička) odrednica Torbeš, i torbeš (kao apelativ socijalne semiotike), sasvim je pogrešno i zlonamjerno etimologizirana, a najčešće je rezultat neznanja i falsifikata pojedinih ''naučnika''.
Odrednica bes//beš (kao apelativ) je etimon nacionalnog imena tračkog plemena Besi, koje se od trećeg vijeka prije nove ere selilo iz Trakije prema zapadu, naseljavajući se u Podunavlju i Centralnoj Posavini, odavde prema Bosni nastanjujući se oko rijeka Bosne i Lašve, stvarajući ovdje i etimon svoje državne zajednice koju će nazvati Bosnom. Jedna plemenska grupacija ovih tračkih Besa selila se preko Kosova (Besijana) i dalje preko Šar-planine, Pologa, Ljume – prema jugu do Prespanskog jezera i na zapadu do Taraboša (tera Besa = zemlja Besa), a odavde i prema Dinari i Hercegovini (up. etnonim Besac – u funkciji imena kastela na Skadarskom jezeru, kod Spuža).
Prema ovoj teoriji, koju je inicirao vrsni sarajevski historičar akademik prof. dr. Ibrahim Pašić, Bosanci i ljudi u Šarplaninskoj i široj oblasti Torbesi//Torbeši potiču iz jedne tračke plemenske zajednice, imaju dakle zajedničko porijeklo – i jedan su etnički supstrat. Tako, biti Torbeš je isto što i Bošnjak. Semantički, nema nikakve razlike. Zato s ponosom mogu reći - ja sam Bes//Torbes (Torbeš)//Bošnjak. Razlika je u fonološkoj derivaciji: tračko-grčko finalno s supstituiralo je u š).
Onimijskom liku Torbeš davana je pežorativna semantička konotacija, lažna, a ona je pozitivne lingvističke semiotike.“, ističe akademik A. Džogović.

U historijskim izvorima je također zabilježeno da je na širim balkanskim prostorima Srpska pravoslavna crkva, pogotovo u doba vladavine Nemanjića i uz njihovu pomoć, drakonskim kaznama proganjala pripadnike bogumilskog vjerovanja, dok su njihove knjige spaljivali, što potvrđuje i propisana kazna u drastičnom obliku za “bogumilsku jeres”, koja je bila predviđena u zakoniku cara Dušana, kao i u prethodnim “anatemama” ove crkve „izrečenim“ za ovo vjerovanje.

Kada je riječ o etnogenezi ljudi sadašnjeg bosanskog govornog područja Župe, Gore i Podgore u okolini Prizrena na Kosovu, ona je bila i još jeste predmetom manipulacije nekih publicističkih i historijskih djela od autora iz redova jačih susjeda, pogotovo nekih srpskih, često u cilju negiranja samobitnosti i (politikantskih) svojatanja ove populacije. S druge strane, spomenuto kolektivno pamćenje među ovim ljudima, dobrahno negira mogućnost slavenskog (srpskog, makedonskog i bugarskog) porijekla ovoga stanovništva.

Ono što se, također, može uočiti iz (oskudnih) dostupnih historijskih publikacija, pretežno srpskih, ali i makedonskih i bugarskih, jeste zanemarivanje prisustva, naseljavanja, odnosno migracije različitih plemena i naroda na prostorima koje danas naseljavaju pripadnici ove populacije, koja je nosila zajedniko ime, često od drugih izgovarano s pežorativnim prizvukom - “Torbeši”. Ovdje su, naime, bila prisutna (doseljeni) i staroturska plemena Pečenezi i Kumani, kao i dio tursko-juručkih plemena. (Zanimljivo je da Jovan Cvijić ipak spominje prisustvo i juručkog elementa u etnogenezi stanovništva u Gori.)

Ti ondašnji pripadnici ovih starih naroda i plemena su bili poklonici i bogumilskog učenja, čak neki između njih među prvima – koji su to učenje prihvatili preko Pavličanske sekte, koje se u desetom vijeku proširilo u Makedoniji i po drugim balkanskim zemljama.

Isto tako je istorijski potvrđeno da su na širem području Balkana bili prisutni i spomenuti Pečenezi u IX, X i XI. vijeku, kao angažirani ratnički narod. Spominju se također i njihovi kasniji vojnički angažmani i u vrijeme srpsko-nemanjićkog osvajanja, a car Dušan ih je navodno (po rahm. dr. Maliću Osiju) kao ratnike-najamnike naselio oko Prizrena. O naseljavanju ovih prostora od nekih pripadnika ovog staroturskog naroda, djelimično govori i Nedžat ef. Ibrahimi u svojoj knjizi “Islam i muslimani u albanskim zemljama i na srednjevjekovnom Balkanu”, u kojoj navodi i kao izvor hrvatskog historičara i teologa Franje Račkog koji, između ostalog, kaže da se “… jedan dio angažiranih Pečeneza u bizantsko-tursko-bugarskim sukobima, povlačenjem s bugarsko-vizantijske (sadašnje bugarsko-grčke) granice, sklonio u području Sredske kod Prizrena...”

S druge strane, neki toponimi na terenu (“Vlaška”, “Vlaške livade”, “Vlaška grobišta”… u Gori) i neke riječi u lokalnim govorima u Župi, Podgori i Gori vezane za stočarstvo i mliječne proizvode (“strga”, “urda”…), kao i lokacije mogućih vlaških katuna, podsjećaju na manje-više istorijskom literaturom obrađeno prisustvo starih Vlaha (Aromuna) i na ovim šarplaninskim prostorima, kao što je uostalom potvrđeno i postojanje njihovih sela na širim kosovskim prostorima. Moguće je da je i ovdje kod tog dijela vlaškog stanovništva bilo presudno za naseljavanje ovih područja njihovo pastirsko (stočarsko) zanimanje.

Prema tome, starije simbioze preostalih stanovnika ilirskog, tračkog i starovlaškog porijekla, sa novopridošlim staroturskim dijelom doseljenika na ovim prostorima realno su bile moguće, zapravo, bile su još više olakšane preko prihvatanja zajedničkog im bogumilskog učenja u X vijeku. Nešto sasvim slično se zbivalo i od XV vijeka i kasnije - prihvatanjem islama, prije svega ženidbenim i udajnim vezama između pripadnika istog vjerovanja unutar pojedinih bliskih naselja ili regija.

S ovim u vezi, interesantan je jedan dostupan prijevod popisa iz tursko-osmanskih deftera iz 1579. godine objavljen u “Selamovom” Takvimu na bosanskom jeziku za 2003. godinu. U tom radu se jasno vidi da je tada u selu Kruševu u Gori bilo sedam muslimanskih kuća, tri kuće bećara i 61 kuća kristjana u kojima su sve glave porodice - sa vlaškim imenima.

Pored faktora vjerovanja - bogumilizma i vjere islama, koji su uticali na formiranje ove populacije, kao i osnivanje zajedničkih naselja, ispred svih drugih naslijeđenih karakteristika prisutnih kod sadašnjih stanovnika bosanskog govornog područja na Kosovu, najzanimljiviji je svakako preovladajući tip govora u kontinuitetu prošlih i sadašnjih generacija mještana župske, podgorske i gorske oblasti. Oni su, bez obzira na sve uticaje i promjene, sačuvali svoje specifične govore, koji su i pored međusobne sličnosti, u znatnom procentu i različiti - kako po regijama, tako i između pojedinih sela unutar njih. Taj govor je, po svoj prilici svojevremeno raširen i prihvaćen od svih “Torbeša” i onih koji su im se priključili u njihovim naseljima – najviše preko okupljanja istovjernika, prije svega - zahvaljujući tome što je bogumilsko učenje šireno i na tom govoru (jeziku).

Starije porijeklo…
Ako se poslije svega može izvesti neki zaključak, uzimajući u obzir i podatke sa spomenutog prijevoda popisa za selo Kruševo, jedna od realnih pretpostavki jeste da će se dobiti samo dio odgovora za starije porijeklo, na osnovu zatečenog starosjedilačkog stanovništva u ovim selima poslije konačnog preuzimanja Kosova od strane tursko-osmanlijske vlasti 1455. godine, odnosno u podacima iz njihovih popisa u periodu 1520., 1566., 1571., 1579… godine.

Naime, mišljenja smo da kod eventualnog iznošenja ovih podataka iz pojedinačnih popisa iz osmanskog vakta treba biti oprezan i ne izvoditi zaključke o starijem porijeklu stanovništva nekog mjesta u Župi, Podgori i Gori samo na osnovu podataka iz jednog popisa, već da je komparacija podataka iz više izvora nužnost, iz razloga čestih migracija onog starijeg stanovništva u tim naseljima, naročito prije XVIII vijeka.

Jedan dio bošnjačkih udžbenika na Kosovo

U vezi s kasnijim primjesama u etnogenezi sadašnjeg stanovništva bosanskog govornog područja, ono što manje-više nije sporno - jeste pamćenje mještana nekih sela u Župi i Podgori o doseljavanju manjeg dijela stanovništva u njihova naselja i djelimično u Goru tokom XVII i XVIII vijeka iz Ljume i okolnih i daljnjih regija u sadašnjoj Republici Albaniji, bilo pojedinačno ili porodično, kao pripadnika islama, koji su otuda bježali - prema predanjima, navodno najviše zbog krvne osvete.

U selu Mušnikovu u Župi prvi takav doseljenik sa svojom porodicom je i jedini (stariji) predak muslimanskog dijela sela, a u drugim župskim i podgorskim selima, osim večinski u Skorobištu u Podgori, ovakvog doseljavanja je bilo pretežno pojedinačnog, ali u već ranije formirana naselja. Ženidbom i udajom s mještankama/ima - “Torbešima”, potomstvo i ovih prvih doseljenika je asimilirano u domicilno stanovništvo postojećih sela, pogotovo je asimilirano govorno, ostavljajući neosporno i dio svoga uticaja na svoju novu sredinu.

Dakle, ono što bi svakako bilo previše za očekivati od priželjkivanih publiciranja na bosanskom jeziku spomenutih podataka popisa iz turskog vakta, jeste to da će se dobiti odgovori na sva pitanja, pogotovu i na ona koja su vještački (is)forsirana oko daljnjeg porijekla, kao navodno važnog faktora za određivanje sadašnjeg nacionalnog opredjeljenja Bošnjaka torbeške (i goranske) provenijencije, kao, uostalom, i Bošnjaka uopšte u svim okolnim regijama. Zagovornici takvog stava kao da (namjerno) zaboravljaju da je teorija “krvi i tla” odbačena kao anticivilizacijska u opredjeljivanju i određivanju nečije narodne, a pogotovu nacionalne pripadnosti.

Uostalom, nisu li i Bošnjaci i u drugim krajevima imali slični “problem” oko svog daljnjeg porijekla? I nije li, prema najnovijim relevantnim historijskim radovima u BiH, i genetskim analizama, stari ilirski balkanski supstrat itekako prisutan i veoma znatan i u bošnjačkom etnitetu u BiH, a pogotovo u Sandžaku. (Naučna disertacija dr. Ibrahima Pašića iz Sarajeva, koja govori baš o ovome, je odbranjena u 2005-oj godini na Univerzitetu u Prištini.) Naime, i kod ostalih Bošnjaka procesi nacionalnog formiranja i faktori pod kojima su se oni odvijali su u dobrom dijelu prethodili onim procesima koji su bili intenzivnije prisutni unazad nekoliko decenija kod Bošnjaka Kosova, pa su samim tim - slični.

Vezano za starije porijeklo sadašnjeg bošnjačkog stanovništva Kosova, odnosno za porijeklo ljudi bosanskog govornog područja u Prizrenskoj regiji, najrealniji zaključak bi bio da je njihova etnogeneza (ali, dobrahno, i etnogeneza i kasnije doseljenog bošnjačkog stanovništva Kosova u XIX i XX stoljeću, najviše onog iz Sandžaka) simbioza nekoliko starih balkanskih naroda, počev od ilirskog i tračkog, i etničkih grupa, odnosno plemena, koji su se s doseljenima vremenom stopili u jedan sličan etnos – najviše pod uticajem tri faktora: ranijeg bogumilskog (torbeškog) učenja a kasnije – islamske vjere, jezičkoj – govornoj međusobnoj sličnoj (slavenskoj) komunikaciji, odnosno dijalektu bosanskog jezika, i viševjekovnih zajedničkih naselja i regija.

Zar se može osporiti da je posljednjih pet stoljeća presudni uticaj na “mentalni kod” ovog naroda - izvršilo islamsko vjerovanje i učenje, pored nekih zaostalih elemenata starih bogumilskih obreda, ili pak još u natuknicama prisutnih još starijih obrednih formi u primitivnim oblicima? Toliko je elemenata islamskog uticaja u svim segmentima individualne i kolektivne egzistencije ove populacije, da su oni jasno vidljivi na svakom koraku.

Ovdje bi možda bilo interesantno usput spomenuti samo nekoliko karakternih atributa koji se još nerijetko mogu čuti u komunikaciji kod pripadnika muslimanske (odranije i kod pravoslavne) populacije na župskim prostorima, koje, po svoj prilici, vuku svoje korijene još iz bogumilskog vremena. Naime, ovdašnji muslimani nerijetko za svojeg čovjeka kažu da je - “boški čo’ek”, ili za sebe - “mi jesmo - boški ljudi”. Poznato je bilo i međusobno “čašćenje” imenima “posni” i “mrsni”, između muslimana i hrišćana u ovim krajevima. Prema logici stvari (zapravo prema ishrani), trebalo bi termin “mrsni” da se odnosi na pravoslavce – Srbe, a zapravo, njih su muslimani nazivali “posnima”, a oni su zauzvrat nazivali muslimane “mrsnima”. Prema tome, ova podjela na mrsne - običan svijet i posne - više staleže, može biti još iz bogumilskog perioda, dok je termin „boški čo'ek“, zapravo „božji čovjek“, tj. bogobojazan, čovjek koji je - Bogu mio, odnosno „bogumil“.

U ovom kontekstu, također je zanimljiva i preživjela potreba za mimikrijom prilikom međusobne komunikacije u župskim i podgorskim krajevima, pogotovo kad su izvan tog prostora, koja se manifestovala kroz specifičan “boškački govor”, koga su mogli da razumiju samo ljudi iz ovih sela. Taj govor se u nekim pisanim radovima vezuje samo za ovdašnje zanatlije, koji su radili kod tuđina, međutim, u svom fondu posjeduje i lepezu izraza koji se ne mogu ograničiti samo na terzijsku i građevinsku struku, što pak može dati za pravo onima koji potrebu i opravdanje njegove upotrebe vezuju do bogumilskog perioda, odnosno za samo njima poznatu skrivenu međusobnu govornu komunikaciju, zbog mogućih prijetnji od drugačije nastrojenog okruženja.

I kao dodatni zaključak, odnosno mogući odgovor na pitanje koje se samo nameće: u kom se vremenskom periodu začeo prepoznatljivi zasebni prvi supstrat sadašnjih stanovnika naselja bosanskog govornog područja oko Prizrena i Dragaša?

Prema svemu sudeći, to je bilo u vrijeme prihvatanja bogumilskog vjerovanja, odnosno ovaj proces je započet u ranoj fazi vladavine prvog bugarskog carstva koje se prostiralo i na sadašnjem Kosovu. Dok je formiranje zasebnih naseobina ovih istovjernika bilo po planinskim oblastima, pored ostalog, i zbog progona od tadašnjih crkvenih i svjetovnih vlasti. Preko uticaja naprijed spomenuta tri faktora - vjerovanja, govora i naselja - stanovnici u tim mjestima su međusobnim ženidbama i udajama vremenom zadobili nove slične ili pak iste karakteristike. U isto vrijeme, od okolnog stanovništva drugačijeg vjerovanja i govora, odnosno jezika, kolektivno su i dalje (pogrdno) nazivani - “Torbešima”. (Zanimljivo je da je taj termin prema ovom stanovništvu više koristilo okolno albansko stanovništvo.)

Dakle, kod ovog dijela stanovništva, odnosno njegovih prvih starosjedilaca, istorijski gledano, postoji potreba za istraživanjima oko slavizacije njihovog/ih govora, koji se, kao što smo spomenuli, vjerovatno dogodio još u prvom bugarskom carstvu u X vijeku. U narednim vjekovima, starosjedioci su redovno govorno i običajno asimilovali došljake, a vjerska opredljenost je ovdje bila jedan od motiva slobodnog doseljavanja u župska, podgorska, i dijelom u gorska, naselja...

Kasnije je dio Torbeša (pripadnika bogumilskog učenja) uspio da preživi progone po šarplaninskim selima (Župa, Gora, Podgora...), ostali dio bogumila u nekoliko drugih regija, lokacija i naseljenih mjesta u Makedoniji, mnogi od njih po sandžačkim dolinama i ljugama, a jedan dio sa širih prostora na kojima su vlast uspostavili tadašnji srpski vladari iz loze Nemanjića, prebjegao je u Bosnu u kojoj bogumilsko učenje od vremena Kulina-bana nije bilo proganjano, već je poprimilo i institucionalnu formu, oličenu u Crkvi bosanskoj.

Prelazak na islam, sličnosti i razlike sa okolnim narodima, neki istorijski fakti…
Prihvatanje islama u XV i XVI stoljeću od predaka populacije bosanskog govornog područja na Kosovu (torbeškog porijekla), prema svim dostupnim podacima bilo je isključivo dobrovoljno. Ovim historijskim činom unesen je novi faktor koji je izvršio ključni uticaj na konačno oblikovanje narodne posebnosti, jer su u mnogim segmentima života učinjene temeljne promjene. Novim - islamskim - vjerovanjem, nastala je još veća diferencijacija ovog naroda u odnosu na okolno hrišćansko stanovništvo u zajedničkim ili susjednim naseljima. Tim prije što je realna mogućnost da je u međuvremenu dio pripadnika bogumilskog učenja u ovim župskim, podgorskim i gorskim mjestima popustio pod pritiskom Pravoslavne crkve i ondašnje vlastele, te je “prihvatio” oficijelno hrišćansko ortodoksno učenje. (Postoji jedno narodno kazivanje u Gornjem Selu u Župi da je izvjesni doseljeni mještanin Mirčeta, bogumil, porijeklom iz nekog naselja sa makedonske strane, prisilno odvođen na boravak i “popravku” vjerovanja, te na krštenje u nekom od manastira oko Prizrena).

Upravo ovu mogućnost eventualne pravoslavizacije bogumila iskoristili su za svoje kasnije zloupotrebe neki srpski autori s predumišljajem, počev od kraja XIX pa tokom cijelog XX vijeka, sve do dana današnjeg, koristeći je kao “dokaz” da su muslimani u ovim mjestima navodno srpskog porijekla. Ove njihove “naučne” istine zapravo su klasična zamjena teza, jer je mnogo realnije da su pojedini starosjedioci koji su bili zajedničkog starijeg porijekla sa starosjedilačkim - u međuvremenu - muslimanskim dijelom stanovnika, u nekim zajedničkim naseljima u Župi i dijelom u Podgori, koji su pod spomenutim pritiskom oficijelne Pravoslavne crkve i tadašnjih vlastodržaca prihvatili hrišćanstvo - pa su poslije ostali u njemu i tokom osmanskog perioda. (Ovdje ne treba isključiti ni mogućnost da su prevedeni nasilu iz bogumilstva u hrišćanstvo, dolaskom Osmanlija - prihvatili islam, jednim dijelom i kao reakciju na sječanje na progone i pritiske oficijelne crkve.) U ovom kontekstu, zanemaruje se (zabilježeni) historijski fakat da su ti ljudi koji su ostali u hrišćanstvu i narednih vjekova osmansko-turske vladavine, tek krajem devetnaestog i početkom XX vijeka polako bili nacionalno uvedeni u srpstvo, bilo pod uticajem crkve ili pod još većim uticajem novoformiranih škola na srpskom jeziku u zadnjim decenijama turske uprave Kosovom, ili pak pod dodatnim uticajem u međuvremenu doseljenih pripadnika srpskog (i crnogorskog) naroda u ova mjesta.
Vjerovatno iz tog zajedničkog bogumilskog perioda i promjena vjerovanja unutar istih mjesta i regija, potiče i naprijed spomenuta (prežvjela) podjela na “mrsne” i “posne” između muslimana i hrišćana u ovim pomenutim naseljima u Župi i Podgori kod Prizrena.

Od XVI do XIX stoljeća, tokom vremena, razlike između pripadnika islama i pravoslavaca u zajedničkim ili susjednim naseljima Župe i Podgore postajale su itekako sve više vidljive, sudeči i po mentalitetu ali i prema svim kolektivnim običajima. Ostala je samo jedna izraženija sličnost - govor (jezik), koji je opet imao svoje zasebne vidljive specifičnosti kod muslimanskog stanovništva - zbog sadržaja u govoru islamskih termina i mnogo više turcizama (orijentalizama) u svakodnevnom govoru, što je bilo i jeste i sasvim normalno.

Najbolja potvrda da je islam i ovdje prihvatan dobrovoljno može biti - to što su u nekim ovdašnjim župskim i podgorskim naseljima vjekovima živjeli izmiješano muslimani i hrišćani. Da je, naime, tadašnje stanovništvo bilo prisiljeno od osmanskih vlasti da promijeni vjeru, ne bi bilo drugih ljudi u tim naseljima osim onih koji su pripadnici islama.

Naravno, ne treba negirati da su postojali i neki međuuticaji muslimanskog i hrišćanskog stanovništva, pogotovo u regiji Župa i Podgora, što je normalna posljedica življenja jednih pored drugih u istim ili okolnim naseljima. A neki preostali stari narodni običaji i spomenuti elementi primitivnog vjerovanja, sačuvani u natuknicama, zapravo su zajedničko naslijeđe iz paganskog i bogumilskog perioda. Pogrešno je bilo prejudiciranje kojim je tom naslijeđu pridavan i još se pridaje (samo) hrišćanski karakter - zbog kasnije adaptacije nekih od tih običaja u obredima Pravoslavne crkve.

Ono što bi ovdje još trebalo spomenuti jeste i to da su u svim tim minulim vjekovima osmanske vladavine odnosi muslimanskog stanovništva sa hrišćanima bili u granicama tolerancije i da ima primjera međusobne pomoći u nevoljama, koje su često pohodile (i) ove krajeve - Župe, Podgore i Gore. Ali, ima i primjera osionog ponašanja pojedinaca iz srpskog naroda u novonastalim političkim prilikama, u ime njihove novoformirane srbijanske vlasti poslije 1912., a i u kasnijim vremenskim etapama vladavine uglavnom prosrpskih diktatorskih režima, sve do 1999. godine.

Period 1912 - 1923. godine je zapravo posebno zapamćen kao poguban za muslimanski živalj u Gori, Župi, Podgori, obližnjem albanskom Opolju, kao i u drugim kosovskim krajevima, uostalom. S propadanjem osmanske Turske i na Kosovu iz osnova je promijenjen državni i pravni status ovdašnjih pripadnika islama. Uz gaženje njihovih osnovnih prava, pored ostalog, (s)rušeno je i vjekovno samopouzdanje ovih ljudi, izraženo kroz ponos i prkos, odnosno njihovim aktivnim učešćem u ratovima za svoju vjeru i državu (osmansku Tursku), te kroz kasniju odbranu Kosova i okolnih teritorija od nastraja srpsko-crnogorskog osvajanja, pogotovo od 1912. naovamo.
Svijest o tadašnjem samopouzdanju bila je u natuknicama živa kroz zanosna kazivanja ovdašnjih starijih ljudi o brojnim askerima, čaušima i oficirima u turskoj vojsci, okupljenim oko “Župskog tabora”, i u Gardi sultana Hamida II, te dobrovoljaca iz ”Ljubinjskog bajraka”, učešću u Prvom balkanskom ratu, kao i kasnijim ratovima na strani albanske večine na Kosovu, učesnicima u bitci na Čanakale u Turskoj..., itd.

Kraj osmansko-turskog hilafeta na ovim prostorima i nailazeći balkanski i svjetski ratovi, praćeni glađu, raznim bolestima i nasilnim iseljavanjima u Tursku, u kasnijim decenijama čak i u novoj (komunističkoj) Jugoslaviji, desetkovali su broj muslimankog življa u ovim mjestima. Posljedice tih teških godina od 1912. do 1923. osjećaju se do dana današnjeg. Posebno su pogubne bile godine bugarske okupacije u Prvom svjetskom ratu, kad je najviše stradalo župsko, ali ništa manje ni podgorsko stanovništvo od gladi, internacija… Glad, izazvana i oduzimanjem oskudne hrane i nedozvoljavanjem njene razmjene pokosila je veliki dio mještana ovih oblasti. Ništa bolje nije bilo ni mještanima Gore, s tim što je pomenuto iseljavanje u Tursku daleko više pogodilo naselja Gore, nego ona u Župi i Podgori. Mnoga gorska sela su zapravo ostala bez najmanje polovine svojih stanovnika iseljavanjem u Tursku poslije 1912. godine.

S druge strane, u odnosu na Albance, osim jezika, ljudi bošnjačkog nacionalnog određenja i bosanskog govornog područja, u posljednjih par stolječa, imaju evidentnih razlika i u mentalitetu, te u pogledima na neke životne segmente u odnosu prema vjeri islamu, u zanemarivanju plemenske tradicije, odnosno gotovo neprisutnom poštovanju odredbi Kanona Ljeke Dukađinija, koje je u mnogo znatnijoj mjeri izraženo kod Albanaca. Postoje i razlike u pojedinim adetima, u folkloru, pogotovo kod elemenata tradicionalne ženske nošnje, kao i u nekim elementima materijalne kulture.
S druge strane, sličnosti između Bošnjaka i Albanaca ima podosta, zato što su zajedno vjekovima dijelili istu teritoriju, jednim dijelom i zajedničko daljnje ali i bliže porijeklo, kao i zajedničku historijsku sudbinu na ovim prostorima, pogotovo u osmanskom periodu i u prvim decenijama poslije njega.

Naime, s Albancima muslimanima zajedno su bili pripadnici osmansko-turske carevine i učestvovali u njenim organima i vojsci. Također su s Albancima bili na istoj strani 1878. godine (u pokretu Prizrenska liga), kao i u velikim svjetskim ratovima: odbrani Kosova 1912. godine, te u Prvom i Drugom svjetskom ratu.

Evidentna je i vjerska sličnost, jer je vjera islam kod kosovskih Bošnjaka jedina, a većinska je kod (svih) Albanaca, te je njeno obredno praktikovanje isto kod Bošnjaka i kod muslimana Albanaca. Ove sličnosti su evidentne i s kosovskim Turcima, uzimajući u obzir da su oni bili nosioci gradske kulture u Prizrenu, kao i činjenicu da su mnogi pripadnici bosanskog govornog područja u međuvremenu prihvatili da “postanu” Turci, pogotovo oni doseljeni u ovaj grad iz okolnih sela Podgore.

Specifičnosti narodnog identiteta bošnjačkog stanovništva i mještana bosanskog govornog područja u selima Župe, Podgore i Gore: govor(i), folkor, nošnja, tradicija...
U svih dvanaest sela Župe (Jablanica, Pousko, Rečane, Lokvica, Manastrica, Gornje Ljubinje, Donje Ljubinje, Nebregošte, Planjane, Drajčići, Mušnikovo i Gornje Selo), kao i u selu Grnčaru i Novom Selu u Podgori, mještani muslimani pripadaju bosanskom govornom području i oni su se na posljednjem popisu stanovništva u aprilu 2011. u ogromnoj većini nacionalno deklarisalo kao Bošnjaci, izuzev većinskog dijela sela Mušnikova u Župi i u selima Ljubižda i Skorobišta u Podgori, u kojima se - kao i na ranijim popisima stanovništva -većina žitelja opredijelila kao Albanci. No, bez obzira na ovo njihovo opredjeljenje, i oni su slični stanovništvu koje je bošnjački opredijeljeno, prema svim svojim karakteristikama - govoru, mentalitetu, folkloru, tradiciji, narodnoj nošnji, kao i načinu praktikovanja propisa i običaja islamske vjere. Glavno obilježje albanskog deklarisanja ovih mještana jeste to što su njihova djeca pohađala, odnosno što pohađaju nastavu na albanskom jeziku od 1971. godine od kada su otvorene osnovne škole na albanskom jeziku u ovim mjestima. U međuvremenu, evidentan je i njihov takav osječaj, koji je pogotovo izražen preko (političkog) pogleda na pitanje nacionalnosti, što je svakako stvar njihove slobodne volje i izbora, koje treba uzeti kao realnost i respektovati.

Postoje također i znatne razlike u govoru, nošnji folkloru i adetima između mještana sela u regiji Župa i onih u regiji Podgora, dok su neke još izvjesne specifičnosti između pojedinih sela unutar regija, međusobnim ženidbenim vezama protokom vremena znatno anulirane, najviše ulogom ženskoga svijeta.
Poslije Župe i njoj geografski gravitirajuće Podgore, evidentne su međusobne sličnosti ovog stanovništva s ljudima iz dvadesetak sela u Gori, obližnje opštine Dragaš.

Međutim, postoje također i izražene regionalne razlike između mještana Župe i Podgore s jedne strane i mještana Gore s druge strane. Ove razlike, pored onih u nekim karakternim crtama, posljednjih decenija se otvoreno manifestuju i po nacionalnom i političkom pristupu i opredjeljenju. Takođe su vidljivi raniji specifični adeti i običaji vezani za materijalnu kulturu, ali i razlike između ovih regija u narodnoj nošnji, pogotovo kod one starije - unikatne ženske nošnje.

S druge strane, ona novija narodna (svakodnevna) ženska nošnja (dimije, šamije...) u selima Župe i Podgore izuzetno podsjeća na bošnjačku žensku nošnju iz BiH, naročito na žensku nošnju Bošnjakinja iz istočne Bosne.

Stara muška nošnja, osim malih specifičnih regionalnih detalja, bila je slična s okolnom albanskom muškom nošnjom. (Ova muška nošnja, do početka XX vijeka, inače je korištena gotovo od svih stanovnika Kosova i regija okolo njega, bez obzira na nacionalnu i vjersku pripadnost.)

Ove dvije regije (Župa i Podgora), ali i regija Gora, osim svojih spomenutih specifičnosti i razlika su i zasebne govorne oaze. Decenijska svojatanja i tvrdnje da ovaj narodni govor navodno primarno pripada srpskom jezičkom tipu, ili pak makedonskom, ne stoje – ako ni zbog čega drugog ono zbog toga što se nigdje drugdje nije govorilo isto ili slično kao u ovim krajevima. Te teze se ne mogu održati i zbog toga što su Srbi, Makedonci (a moguće je i Albanci - ortodoksi, i neki pojedinci iz drugih naroda) koji su se vjekovima unazad pojedinačno ili u manjim grupama doseljavali u već formirana sela Župe, bili vremenom govorno asimilirani od onog domicilnog stanovništva u ovim mjestima koje je bilo hrišćanskog vjerovanja, slično kao što se dogodilo i sa doseljenim muslimanima u onim muslimanskim naseljima. Naravno da ne treba odbacivati i uticaj govora (jezika) došljaka na lokalni govor starijih mještana u ovim regijama. Ali, također treba i ovdje naglasiti da je postojala dobrahna razlika u lokalnim govorima muslimanskog i pravoslavnog stanovništva ovih regija.

Govori mještana svih ovih sela u Župi i Podgori, kao i govor(i) u selima Gore, jesu specifični, i prema lingvističkim radovima koji su obrađivali ovu problematiku oni pripadaju takozvanim prelaznim (graničnim) govorima. Pored slavenske osnove (bosanski jezik s velikim uticajima iz makedonskog i dijelom iz bugarskog jezika, a ti uticaji su u zavisnosti od regije do regije i od naselja do naselja), prema kojoj ovi govori i pripadaju južnoslavenskoj grupi jezika, u sebi imaju i veliki fond riječi koje su porijeklom tzv. orijentalizmi (arapske, turske i persijske riječi) adaptirane ovdašnjoj fonetici. Ti orijentalizmi, poznato je, također su prisutni i u standardnom književnom bosanskom jeziku.
Prema Gramatici bosanskoga jezika (autori: Dževad Jahić, Senahid Halilović, Ismail Palić), izdanje „Dom štampe“, Zenica, 2000., ovaj govor “…zauzima mjesto među dijalektima bosanskoga jezika, jer je on najisturenija jugoistočna tačka toga jezika. To je govor koji cjelinu bosanskih dijalekata najneposrednije spaja i sa istočnojužnoslavenskom jezičkom grupom, u formi govornih osobina zajedničkih sa makedonskim jezikom odnosno njegovim dijalektima”...

Još neki stariji spomeni u dokumentima
Od starijih pisanih tragova, u dostupnoj literaturi, spomenimo navode koje je dao prof. Alija Džogović iz Peći u radu “O etniku Bošnjak”, objavljenom u nastavcima u reviji ”Selam”, u devedesetim godinama XX vijeka, gdje u broju pet, navodi djelo “Slovansky svet” prof. Luborl Niderle, koji je 1901. god. Bošnjake Sandžaka i Kosova (ukupno, po tom izvoru 90.000) imenovao bošnjačkim nacionalnim imenom.
A prije prof. Niderlea, prema istom izvoru, četvorica dubrovačkih trgovaca koji su 1819. godine putovali preko Peći i Prizrena za Skoplje i usput prenoćili u Prizrenu, ostavili su zabilješku s tog putovanja da “... u okolnim krajevima oko Prizrena i u planini Gori žive muslimani koji lipo govore bosanski”, te da su se oni “... s njima dobro razumjeli, kao sa onima u Bosni.” (navod po Pavao Maručiću, Libar Franja Sorkočevića, Dubrovnik, 1867., 73-79.).
Također prema spomenutom radu prof. Džogovića, engleske putopiskinje Makenzijeva i Irbijeva svojevremeno su utvrdile bošnjačka patriotska osjećanja kod kadije u Mitrovici na Kosovu, koji im je tokom razgovora rekao: “Baš mi je milo što čujem gdje govorite bošnjački. Ja sam Bošnjak”.
Dok je francuski konzul iz Skadra, na proputovanju kroz Prizren, 1863. godine, pišući, između ostalog, o broju i etničkoj pripadnosti stanovništva ovoga grada, spomenuo i dvije hiljade Bošnjaka.

Narodno stvaralaštvo…
I ostali elementi narodnog stvaralaštva ovih krajeva (epskog, lirskog, folklornog i drugih formi) jesu specifični i autohtoni, tj. pripadaju uglavnom ovim podnebljima. Ovo stvaralaštvo je bilo u nekim segmentima razvijenije u Gori, ali je i u njima tokom vremena u mnogim elementima nadgrađivano od mještana iz svih triju regija, te je tako u nekim elementima postalo zajedničko žiteljima sela Gore, Župe i Podgore. U posljednje vrijeme izdato je i nekoliko pisanih zbirki ovog stvaralaštva od sakupljača iz Gore (dvije u Gori, jedna od njih Nazifa Dokljea iz Borja, Albanija), i jedna od sakupljača narodnih pjesama i umotvorina iz Donjeg Ljubinja - Miftara Adžemija.

Folklor je također specifičan i bogat raznovrsnim sadržajima. Postoje izvjesne sličnosti s okolnim narodima, uz prepoznatljivi orijentalni uticaj, kako na same igre tako i preko korištenja starijih muzičkih instrumenata.

Ženska narodna nošnja (koja je još u upotrebi) inače se dobrahno razlikuje, odnosno ima svoje specifičnosti u zavisnosti od regije do regije, ali i između samih sela unutar regija Župe, Podgore i Gore. Ona predstavlja vrhunac narodnog stvaralaštva ženskog svijeta, ženske mašte i njihovog umijeća, sticanog i taloženog stoljećima. Ovi tipovi ženske nošnje su jedinstveni i neponovljivi, dok se sličnosti na širem području mogu još samo pronaći kod narodne ženske nošnje u selima bosanskog (torbeškog) govornog područja u Makedoniji.

Ženske djevojačke i svadbarske pjesme su isto tako originalna umotvorina ovih krajeva. Muzički folklor je isto tako specifičan i bogat, a prof. Alija Džogović spominje i slučaj da je „taj folklor motivisao i mnoge muzikologe da dolaze u ove krajeve i bilježe originalne i arhaične muzičke oblike i ljepotu njihovog melosa”. Profesor Džogović je ovo naveo u svom radu “Ko smo mi ustvari” u reviji “Selam” br. 7., s napomenom da je i danski muzikolog Byrte Traerup dolazila više puta u Goru da bilježi i studira ovaj melos, o čemu su ostali i (publicirani) snimci TV kamerom iz 1959. godine.

Nacionalna posebnost Bošnjaka Kosova, politički – regionalni i međunarodni okvir…
Vezano za pitanje nacionalne posebnosti Bošnjaka Kosova, osim osnovnog (i neupitnog) fakta – slobodne volje ljudi, koja je deklarativno i oficijelno izražena i putem izjašnjavanja na popisima stanovništva u SFRJ, kao i posljednjeg popisa u Republici Kosovo 2011. godine, treba podsjetiti i na jezičke, kulturne, vjerske, istorijske i tradicijske sličnosti Bošnjaka Kosova s Bošnjacima Bosne i Hercegovine i Sandžaka.

Uticaji iz Bosne su bili prisutni i u vrijeme Osmanskog carstva, a nastavljeni su krajem XIX i u XX stoljeću. Jedan od konkretnih primjera jeste i neposredno korištenje literature na bosanskom jeziku od strane hodža i (vjero)učitelja, odmah poslije pojave te literature u BiH. U mojim osobnim istraživanjima po terenu, nerijetko sam kod posjednika (nasljednika) starije literature zaticao i vjerske i ostale udžbenike, poput Početnice za učenje bosanskog jezika, pisane arabicom, ili neka druga izdanja s kraja XIX i početka XX vijeka, ondašnje Dioničarske štamparije iz Sarajeva... Jedna od veoma često korištenih knjiga pisanih ovim pismom jeste i poznati prepjev Mevluda od hafiza Saliha Gaševiča, iz zadnje četvrtine XIX vijeka, koji se izvodio (pjevao) i još uvijek izvodi i u ovim krajevima.
Jednom riječju kazano, veliki uticaj literature i periodike na bosanskom jeziku u izdanju Islamske zajednice BiH na stanovništvo Župe, Podgore i Gore unazad 150 godina pa sve do dana današnjeg, kao i korištenje te vjerske literature i bosanskog jezika u džamijama i mektebima u ovim naseljima, zaslužuje jednu zasebnu studiju.

Takođe, na Kosovu, ali i šire u ovim krajevima, zabilježen je i uticaj Jugoslovenske muslimanke organizacije (JMO), političke stranke na čijem je čelu bio Mehmed Spaho, u Kraljevini Jugoslaviji.

A kad je riječ o nacionalnom bošnjačkom (ranije muslimanskom) izjašnjavanju i na Kosovu, ni jednog momenta ne treba gubiti iz vida politički i pravni aspekt, odnosno istorijske činjenice - da je borba za nacionalno priznanje u ex-Jugoslaviji uglavnom odrađena od vodećih Bošnjaka u Sarajevu, odnosno BiH i jednim dijelom u Sandžaku. Ne smije se zaboraviti takođe da je u Bosni i Hercegovini u drugoj polovini XIX vijeka i tokom cijelog XX vijeka, bez obzira na sve prepreke, bila prisutna intenzivna kulturna, obrazovna i nacionalna afirmacija bošnjačkog naroda. Poznato je, naime, da su u devetnaestom vijeku, pa sve do treće decenije dvadesetog, sva štampana djela bošnjačkih autora bila na bosanskom jeziku, prvo na arabici, a kasnije i na latiničnom pismu. Bosanski jezik je, kao što se zna, bio priznat i u austrougarskoj upravi u Bosni sve do 1907. godine.

U kasnijim decenijama, odnosno poslije Drugog svjetskog rata u SFRJ, nastavljen je prosperitet u obrazovanju pripadnika ove nacije, koja je poslije niza peripetija priznata konačno pod imenom Muslimani, tek krajem 60-ih godina. Iste ili slične etničke grupe mimo BiH su se pridružile muslimanskoj populaciji u BiH u nacionalnom izjašnjavanju pod ovim imenom, što ne znači da ni oni sami nisu dali i svoj doprinos ovakvom ishodu.

Danas je Bosna i Hercegovina međunarodno priznata država, a Bošnjaci u njoj su državotvoran narod, te je samim tim ona i matična država svih nacionalno izjašnjenih Bošnjaka - ma gdje oni živjeli, jer im je Bosna duhovna, jezička, obrazovna i kulturna matica po faktičkom stanju, dok su Bošnjaci u BiH matični narod svim Bošnjacima u drugim okolnim državama i onima u dijaspori.

Bošnjaci su poslije krvavog raspada SFRJ, agresije srbijanskog režima na BiH i njegove strahovlade na Kosovu, danas priznati kao nacionalni subjekt u svim državama nastalim raspadom Jugoslavije; priznat je i bosanski jezik, s tim što je stepen implementacije ovih (nevećinskih) nacionalnih ljudskih prava još problematičan, odnosno u praksi se razlikuje u zavisnosti od države do države, mimo BiH.

Napokon, bošnjačko nacionalno pitanje i opredjeljenje na Kosovu (ali i šire) trebalo bi konačno tumačiti po antropološkom principu, kao stečeni - tradicionalni, kulturni i jezički individualizam koji se u govornoj, a pogotovo u pisanoj formi, izražavao i iskazivao preko bosanskog jezika i njegovih dijalekata. Odnosno, još preciznije kazano - tek je preko priznanja i korištenja bosanskog jezika pružena prava mogućnost da ovaj narod izrazi evidentnu zasebnost svog istorijskog, kulturnog i književnog naslijeđa, pa samim tim i mogućnost daljnje afirmacije aktuelnih civilizacijskih potreba pripadnika ove nacije na svim prostorima, a zasebno na Kosovu.

Možda je dovoljno za ovu priliku samo spomenuti pravi procvat izdavačke djelatnosti na bosanskom jeziku u prethodne dvije-tri decenije, preko brojnih renomiranih djela iz svih žanrova, poslije ponovnog (oficijelnog) priznanja maternjeg jezika Bošnjaka.

Kad je riječ o Bošnjacima Kosova, potrebno je ipak podsjetiti da je i višedecenijski uticaj i vezanost za srpsko-hrvatski službeni i nastavni jezik kod bošnjačkog življa u Župi, Podgori i Gori, a što je uostalom isti slučaj bio i kod svih Bošnjaka Kosova i u SFRJ, dao doprinos za očuvanje bošnjačkog nacionalnog opredjeljenja makar i u ondašnjim ograničenim okolnostima, a zasebno u spomenutim tematskim regijama: Župi, Gori i Podgori. Ovo tim prije što je poznato da nisu postojale zasebne bošnjačke škole i institucije u svim prethodnim Jugoslavijama, ali su u jednom periodu SFRJ, ipak, postojale neke zajedničke osnove u obrazovanju na srpskohrvatskom jeziku, bez obzira na nešto slabiju zastupljenost bošnjačkih sadržaja o bošnjačkoj (tada - muslimanskoj) naciji, u odnosu na ostala tri naroda, ali su ipak i na tom nivou omogućile međubošnjačke relacije, preko (istog) obrazovnog i službenog jezika u upotrebi.

Političke manipulacije su uzrokovale podjelu nacionalno izjašnjenih kosovskih Muslimana iz SFRJ
Ovu konstataciju o uticaju ondašnjeg službenog jezika u minulim decenijama na Bošnjake (Muslimane) Kosova bilo je potrebno naglasiti zbog toga što s druge strane stoji suprotan primjer kod daleko brojnijeg stanovništva torbeške populacije u Makedoniji (više od 100 hiljada duša), koje je skoro listom bilo nacionalno deklarisano kao Muslimani u Republici Makedoniji, na popisima stanovništva u SFRJ. Međutim, to isto (bošnjačko) nacionalno izjašnjavanje im je bilo bukvalno onemogućeno u nezavisnoj Makedoniji raznim oblicima pritisaka i manipulacija. Očigledno je da jedna od konkretnih prepreka jeste, uz sve ostale političke i čak državne manipulacije od pojedinih makedonskih struktura, ali i ne samo od njih, upravo - pitanje prava na imenovanje i korištenje maternjeg jezika u punom smislu značenja te riječi.

Naime, zbog višedecenijskog uticaja oficijelnog makedonskog jezika na ovu muslimansku populaciju, odnosno zbog njihove upotrebe ovog jezika u obrazovanju, informisanju i službenoj komunikaciji, ovaj faktor se koristio i koristi kao (ne)posredna „smetnja“ nacionalnoj posebnosti torbeške populacije u Makedoniji, odnosno njenom kontinuitetu opredjeljivanja za bošnjačku nacionalnu opciju.
S druge strane, baš (ne)upotreba (svog) jezika u nastavnom procesu je iskorištena i od drugih nacionalnih grupacija u Makedoniji, da bi se otvaranjem odjeljenja na albanskom i turskom jeziku u naseljima muslimanski nacionalno izjašnjenih mještana u Makedoniji, pariralo makedonskom nacionalističkom uticaju (i preko nastave na makedonskom jeziku) i da bi se dodatno privoljela ova populacija za albansko ili tursko nacionalno opredjeljenje.

Sličan je slučaj, zapravo mnogo drastičniji (jer im nikad nije ni bilo priznato pravo na nacionalnu samostalnost), kod narodne populacije Pomaka u Bugarskoj, koja je čak tjerana za vrijeme komunizma na promjenu i svojih osobnih muslimanskih imena. Pod raznim pritiscima veliki broj njih se iselio u Republiku Tursku, slijedeći sličnu sudbinu turske manjine iz Bugarske.

Ovaj primjer o (ne)upotrebi službenog i maternjeg jezika torbeške populacije u Makedoniji, koja, potrebno je naglasiti, ima i neke druge evidentne specifičnosti i razlike u odnosu na onu kosovsku, zbog navodne nemogućnosti postojanja zasebnog govornog područja bosanskog jezika kod njih, u novonastalim prilikama u nezavisnoj državi Makedoniji, doprinio je da ovi ljudi danas ostanu (oficijelno) izvan nacionalnog bošnjačkog okvira.

Međutim, uprkos svim pokušajima zataškavanja, ovaj problem kod torbeške populacije u Makedoniji sve više dolazi do izražaja. Naime, pošto je kod njih prekinut kontinuitet nacionalnog muslimanskog deklarisanja u Bošnjake, oni su tim činom ponovo postali predmetom manipulacija nacionalno svjesnijih i jačih susjeda oko sebe. Samim tim ovo pitanje o njihovom nacionalnom definisanju će vjerovatno još dugo biti otvoreno, dok se tim ljudima ne dozvoli i omogući da se izjasne kao što su se nekada izjašnjavali.

Manipulacije srbijanskih režima sa muslimanski nacionalno deklarisanim ljudima na Kosovu
S druge strane, na Kosovu, nešto slično se dogodilo i s većim dijelom muslimanskog stanovništva u Gori. Prethodne dvadesetogodišnje intenzivne manipulacije od režima iz Srbije s ovim stanovništvom u Gori, nacionalno muslimanski izjašnjenim na svim popisima u SFRJ, kao posljedicu su dovele da se na posljednjem popisu stanovništva u aprilu 2011., osobnim izjašnjavanjem, većina odustane od (kontinuiteta) nacionalnog bošnjačkog deklarisanja, prihvatajući omogućeno izjašnjavanje za goransku etničku grupu. Samo je približno jedna trećina stanovništva u dvadesetak sela u Gori sebe nacionalno deklarisala - bošnjački, i time potvrdila svoj prethodni muslimanski nacionalni kontinuitet.

Uzroci ove podjele u Gori kod iste populacije na Bošnjake i Gorance, odnosno napuštanje od većine njih bošnjačkog nacionalnog deklarisanja i izjašnjavanje za goransku etničku grupu, forsirani su srbijanskim političkim, policijskim, “naučnim“, obrazovnim (preko nastave na srpskom jeziku), a pogotovo materijalnim i finasijskim sredstvima redovno izdvajanim iz budžeta R. Srbije. Ove manipulacije i kontinuitet njihovog finasiranja, intenzivirane početkom devedesetih godina prošlog vijeka, nastavljene su i poslije 1999. godine, odnosno i nakon proglašenja nezavisnosti Republike Kosova, 2008. godine. Takozvane paralelne institucije, koje se održavaju u pojedinim mjestima sa srpskom večinom na Kosovu, imaju svoju sličnu formu i u nekim selima Gore, a političke igrarije oko njih iz srbijanskih oficijelnih krugova ne prestaju sve do današnjih dana. Na žalost, te igre su našle svoje poklonike i sledbenike, ali i neke žestoke a druge potajne zagovornike, među ljudima na terenu u Gori...

Gledano sa stanovišta ljudskih prava, takvo deklarisanje je pravo onih koji su to učinili, međutim, ovdje nije (prevashodno) riječ o pravu na izjašnjavanje. Istine radi, kod jednog dijela naroda u Gori, poslije svega, preovladalo je mišljenje da je to optimalan izbor... Goranska zajednica je u međuvremenu dobila i priznanje u kosovskom zakonodavstvu, i ima jedno rezervisano mjesto u Parlamentu Kosova. Dok, paralelne srbijanske institucije i u Gori nesmetano i dalje (polujavno) obavljaju svoje „funkcije“...

Važnost postojećeg ustavnog i zakonskog okvira za suštinsku egzistenciju bošnjačke i drugih nacionalnih zajednica na Kosovu
Nacionalni bošnjački identitet na Kosovu je još u procesu svoje afirmacije, zato što je ona nazadovala jer je bila sprečavana ili kočena u minulim decenijama. Ta nacionalna specifičnost je dobila svoj subjektivitet i unutar političkog i pravnog poretka u Republici Kosovo, koji je zacrtan i međunarodnim Planom Martija Ahtisarija, koji je bio osnova za rješenje višedecenijske kosovske krize, poslije čega je proglašena i nezavisnost, 2008.godine. Prava nvečinskih zajednica su uglavnom nešto veća nego što su okvirno predviđena u međunarodnim konvencijama o zaštiti manjinskih sloboda, koje je i Kosovo u međuvremenu ratifikovalo. U praktičnom smislu ta prava se, osim formalnog priznanja, najviše manifestuju putem zakonskih odredbi koje predviđaju upotrebu maternjeg jezika (i bosanskog) u obrazovanju, informisanju, kulturi i komunikaciji s organima vlasti.

Svi oni koji su se nacionalno deklarisali kao Bošnjaci u Republici Kosovo, dakle, danas su priznata ustavna kategorija, a bosanski jezik je spomenut u kosovskom ustavu kao jedan od jezika u upotrebi, dok je zvanični jezik u nekoliko opština na Kosovu: Prizrenu, Peći, Dragašu, Istoku i Mitrovici, u kojima je nastanjen znatan procenat i ove populacije. To također praktično znači da su pripadnici bošnjačkog naroda nastavili kontinuitet obrazovanja na maternjem jeziku, tranzicijom nastave 1999. godine sa srpskog (prije 1990.g. – srpskohrvatskog jezika) na bosanski jezik, s tim što je sadržaj nastavnih planova i programa te udžbenika - drastično izmijenjen u korist učenja i spoznaje bošnjačke kulture i historije. Bošnjačko nastavno osoblje na Kosovu danas ima pravo da uređuju sadržaje četiri predmeta iz nacionalne grupe – maternjeg jezika, istorije, muzičke i likovne kulture. U ovom pravcu, Bošnjaci, kao i Turci, odnedavno i oficijelno imaju pravo na uvoz nedostajuće školske literatute iz BiH, odnosno Turske, zbog nemogućnosti izrade svih udžbenika na Kosovu. Inače, ova mogućnost je prvi put promovisana neposredno poslije rata na Kosovu, školske 1999/2000. godine, uvozom udžbenika iz BiH, poslije odluke bošnjačkih roditelja za tranziciju nastave na bosanskom jeziku i odobrenja Privremene kosovske vlade. Odobrenje Unmik administracije je uslijedilo poslije niza ispoljenih nedoumica i mnogih dodatnih zahtjeva Bošnjacima od međunarodne uprave, koje smo tada uspjeli da ispunimo i realiziramo ispred grupe bošnjačkih aktivista, bez ičije nadoknade.

Spomenuta ustavna i zakonska prava u obrazovanju na maternjim jezicima, u bošnjačkom slučaju u praksi se najviše koriste završno sa srednjoškolskim nivoom i na nekoliko smjerova na (novim) univerzitetima u Prizrenu i Peći i na ponekom smjeru na jednom-dva privatna univerziteta.
Također, Bošnjaci imaju pravo da koriste svoj maternji jezik i u službenoj komunikaciji.

Svakako je potrebno spomenuti da bošnjačka zajednica po ustavu ima tri garantirana mjesta u Parlamentu Kosova, koji ima 120 poslanika, od kojih su 20 njih iz manjinskih zajednica, te ima svoje predstavnike i u izvršnoj vlasti na centralnom i lokalnim nivoima u nekoliko opština u Republici Kosova. (POGLAVLJE IZ KNJIGE „O BOŠNJACIMA I BOSANSKOM GOVORNOM PODRUČJU KOSOVA“, od istog autora. )