Internacionalizacija i put ka Autonomiji Sandžak
MANJINSKA PRAVA U SANDŽAKU (SRBIJI I CRNOJ GORI)
Autor: Dr. Harun Hadžić
Objavljeno: 13. Sep 2012. 03:09:51
ENGLESKI - ENGLISH

Dr. Harun HADŽIĆ: U Srbiji i Crnoj Gori, odnosno Sandžaku, prava manjinskih naroda i manjina, a posebno bošnjačkog naroda kao konstitutivnog naroda, nisu na adekvatan način riješena i da je obabveza svih bošnjačkih nacionalnih i drugih struktura da daju svoj doprinos da se ova prava i status Bošnkjaka usaglase sa važećim evropskim dokumentima i dokumentima međunarodne zajednice. U ovom radu smo ukratko naveli istorijski pregled, zatim stvarno stanje prava i sloboda manjinskih subjekata u Sandžaku, odnosno Srbiji i Crnoj Gori, kao i evropske standarde koji se tiču ljudskih i manjinakih prava. Istakli smo da Bošnjaci u Sandžaku, pogotovo u Crnoj Gori, ne prihvataju da budu tretirani kao manjina, jer imaju već jednom stečeno pravo da budu narod i imaju značajnu procentualnu zastupljenost u ukupnom stanovništvu Crne Gore, pa stoga žele taj status naroda i zadrže. Takođe smo istakli da Bošnjaci žele da riješe svoj ustavno pravni status na način kako to predviđaju međunarodni i evropski dokumenti koji regulišu pitanja autohtonih i konstitutivnih naroda. Taj način jeste Sandžak kao evropska prekogranična regija. Takav Sandžak bi bio član Komiteta regiona Evrope koji postoji u strukturi organa Evropske Unije. Kao evropska regija Sandžak bi participirao u EU i ostvarivao značajne privilegije, između ostalog investicije i kredite za finansiranje raznih razvojnih projekata.
Abstract: Autor u ovome radu piše o ljudskim i manjinskim pravima u regionu Sandžaka, koji se prostire na teritorije dvije države – Srbije i Crne Gore. Ovaj članak se sastoji od više segmenata – historijskog osvrta, ustavnopravne regulative, nekoliko primjera kršenja ljudskih i manjinskih prava, te kršenja međunarodnih dokumenata o ljudskim i manjinskim pravima.
Autor polazi od zaključka da Srbija i Crna Gora, poštujući demokratske standarde, moraju poboljšati svoj odnos prema Sandžaku i njegovom stanovništvu. Prije svega one moraju poboljšati svoj odnos prema bošnjačkom narodu ako žele da se uključe u evropske i svjetske integrativne procese.
Ključne riječi: Sanžak kao regija, ljudska i manjinska prava, evropske integracije, decentralizacija, demokratski standardi, Okvirna konvencija Savjeta Evrope za zaštitu manjinskih prava.

Uvod

Sandžak je ime područja koje se prostire na dijelovima terotorije sadašnjih država Srbije i Crne Gore. To područje čini geo-političku i kulturno-istorijsku cjelinu. Teritorija Sandžaka graniči se na sjevero-zapadu sa teritorijama Srbije i Bosne i Hercegovine, a na jugo-zapadu s Crnom Gorom, na jugu s Albanijom i na jugo-istoku s Kosovom. Danas Sandžak sačinjavaju opštine i gradovi: Novi Pazar, Tutin, Sjenica, Prijepolje, Nova Varoš i Priboj (dio u Srbiji) i Rožaje, Berane i Andrijevica, Plav i Gusinje, Bijelo Polje i Pljevlja (u Crnoj Gori).
Inače, Novopazarski Sandžak se kao posebna administrativno-teritorijalna jedinica prvi put spominje 1578. godine, kao jedna od sedam oblasti koje su ulazile u sastav Bosanskog Sandžaka. [1]

Sve do Balkanskih ratova 1912. godine, Sandžak je činio jedinstvenu administrativno-teritorijalnu cjelinu, sa upravnim i kulturnim središtem u Novom Pzaru.
Sandžak ima svoje zaokružene historijske i međunarodno priznate granice; one su potvrđene odlukama Berlinskog kongresa (1878) i Carigradskom konvencijom (1879) godine. Kulturno-istorijsku cjelovitost Sandžaka danas ispunjavaju brojne simbioze islamske i pravoslavne sakralne tradicije. Etničko oblikovanje najvećeg broja stanovnika Novopazarskog Sandžaka uslovljeno je masovnim primanjem islama i islamske kulture. To se oblikovanje prožima s etnogenezom Bošnjaka u Bosni i Hercegovini, s kojima Bošnjaci u Sandžaku čine nerazdvojivu etnogenetsku i nacionlanu cjelinu. [2]
Sticajem istorijskih okolnosti Bošnjaci u Sandžaku, kao neodvojivi dio bosanskih Bošnjaka koji su se u jednom istorijskom periodu nazivali i Muslimanima (u nacionalnom smislu), a koji su nakon pada komunističkog sistema početkom zadnje decenije XX vijeka, ponovo povratili svoje istorijsko nacinonalno ime – Bošnjaci, ostali su administrativno odvojeni od svoje matice u državi BiH. Nakon osamostaljenja Crne Gore u maju 2006. godine, kada je prestala da postoji državna zajednica SRJ, odnosno SCG, sastavljena od Srbije i Crne Gore, Sandžak je na, po mnogim procjenama neregularnom referendumu, podijeljen između Srbije i Crne Gore, ovaj put međudržavnom međunarodno priznatom granicom.
Međutim, kulturni, vjerski i politički razvoj Bošnjaka u oba dijela Sandžaka ostao je i međusobno uslovljen, a i uslovljen i neodvojiv od razvoja i života njihove matice BiH, i pored toga što im je istorijska nepravda nametnula neželjenu podijeljenost u više bivše jugoslovenskih republika.
Sandžak se prostire na površini od 8 687 kvadratnih kilometara, gdje živi između 450 i 500 hiljada stanovnika. Procenat Bošnjaka u Sandžaku je varirao kroz istoriju, ali, uvijek je bio natpolovičan u odnosu na pravoslavni živalj, a takva situacija je i danas. Bošnjaci smatraju da nikada vlasti Jugoslavije, odnosno Srbije i Crne Gore nisu saopštavale tačne podatke sa popisa stanovništva – uvijek su ti podaci iskazivani na štetu brojnosti Bošnjaka.
Kroz svoju istoriju Bošnjaci Sandžaka su bili izloženi najsurovijim pritiscima i obespravljivanju pa su se zbog toga iseljavali - najviše u Tursku i Bosnu i Hercegovinu, tako da, prema nespornim procjenama, danas izvan Sandžaka živi dvije trećine, a u Sandžaku samo jedna trećina sandžačkih Bošnjaka.
Bošnjacima Sandžaka su, nekada prikrivenim metodama, a nekada otvoreno i javno, vlasti Srbije i Crne Gore sve osporavale - identitet, kulturu, istoriju, ime, jezik.
Od raspada bivše Jugoslavije 1992. godine, Bošnjaci u Sandžaku su se politički organizovali, s namjerom da povrate svoje nacionalno dostojanstvo, svoje istorijsko nacionalno ime, ožive svoju kulturu, i riješe svoj ustavno-pravni i politički status. Sa današnje vremenske distance posmatrano, a za razliku od svih konstitutivnih naroda bivše SFRJ, sandžački Bošnjaci su jedini ostali a da nisu na zadovoljavajući način riješili svoj nacionalni status. Čak su degradirani tako da su prema najnovijim propisima Srbije i Crne Gore, svedeni na status nacionalne manjine, etničke grupe, ili na neku drugu nedefinisanu nacionalnu kategoriju. Inače Bošnjaci Sandžaka su dali značajan doprinos razvoju nauke, kulture, umjetnosti, književnosti, sporta, filma i privrede. Uključeni su koliko-toliko u politička zbivanja u Srbiji i Crnoj Gori, participiraju u republičkim organima i na lokalnom nivou u skoro svim sandžačkim opštinama. Održavaju, mada na neinstitucionalan način, veze i saradnju sa Bošnjacima u BiH. Može se reći da jedina institucionalna saradnja postoji između Islamske zajednice u Srbiji sa sjedištem u Novom Pazaru i Islamske zajednice u BiH. IZ-e u Srbiji je organizacioni dio IZ-e BiH i priznaje duhovno vođstvo reisa IZ-e u Sarajevu.

Prava Bošnjaka

Pitanje ljudskih prava Bošnjaka i prava manjinskih naroda (nacionalnih manjina, ili nacionalnih i etničkih grupa i zajednica) u Sandžaku, odnosno Crnoj Gori i Srbiji, danas je jedan od osnovnih pokazatelja na kojima se provjerava mogućnost ove dvije države za uključivanje u evroatlantske integracije.
U toku trajanja rata na prostoru Hrvatske i BiH u periodu 1991-1995. godine, politička i državna rokovodstva Crne Gore i Srbije, koje su preko JNA kao agresori bile uključene u taj rat, nisu ni pomišljala na stvarnu i normativnu institucionalizaciju prava nesrpskih nacionalnosti koje su živjele na njihovom području. Ta rukovodstva su u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj zahtijevala nacionalne referendume pripadnika svog naroda – Srba, radi otcjepljenja i pripajanja matičnoj zemlji – Srbiji. Rezultat te politike je bio agresivni rat i krvavi raspad bivše SFRJ, sa katastrofalnim posljedicama, čak sa genocidnim ishodom protiv bošnjačkog naroda.
Takvoj politici suprotstavljale su se »novonastale manjine« u Srbiji i Crnoj Gori, naročito Bošnjaci u Sandžaku (u SFRJ su bili konstutivni narod i nisu prihvatali da budu manjina), zbog čega je međunarodna zajednica (mada neiskreno i neadekvatno), vršila pritisak na Srbiju i Crnu Goru, koje ne da nisu štitile, nego su grubo kršile naročito bošnjačka manjinska prava, čineći zločine protiv humanosti i čovječnosti, odnosno ratni zločin i zločin genocida (hapšenja političkih predstavnika Bošnjaka, ubijanja, etnička čišćenja 28 sela iz MZ Bukovica kod Pljevalja, kidnapovanja i likvidacija Bošnjaka iz voza u Štrpcima kod Užica, kidnapovanje i likvidacija Bošnjaka u Kukurovićima i Sjeverinu kod Priboja, hapšenje oko 100 bošnjačkih izbjeglica u Crnoj Gori i izručenje bosanskim Srbima – svi likvidirani, istraga oružja i, prema evidenciji Sandžačkog odbora za zaštitu ljudskih prava, policijske racije i premlaćivanja oko 17 hiljada Bošnjaka u Sandžaku pod optužbom pripremanja secesije Sandžaka i sl.).


Mapa podijeljenog Sandžaka


Naravno, da nije bilo posmatračkih misija OEBS-a, komesara za izbjeglice, izvjestilaca UN za ljudskih prava, kao i raznih nevladinih organizacija, patnje, progoni, ubijanja, etnička čišćenja i svekolika kršenja ljudskih i manjinskih prava Bošnjaka u Sandžaku bi bili mnogo teži i pogubniji.
Međutim, pritisak međunarodne zajednice kod rješavanja statusa manjinskih pitanja ima jednu dimenziju – privremeni karakter, a sasvim drugačije se stvari prihvataju i posmatraju kada same države, kao svoju unutrašnju potrebu osjećaju obavezu da riješe ta pitanja. To se kod Srbije i Crne Gore ni dan-danas u pravom smislu nije dogodilo.

Stav Bošnjaka

Nakon raspada SFRJ i razbijanja cjelovitosti bošnjačkog naroda, dijelovi Bošnjaka koji su ostali izvan BiH (naročito u Sandšaku i Srbiji i Crnoj Gori), po propisima ovih država su »postali manjine«, tj. izgubili su već jednom stečeni status »naroda«. Tako se Ustavom SR Jugoslavije donesenim 27. aprila 1992. godine, ponovo uvodi u upotrebu termin »nacionalna manjina« na nivou novoformirane savezne države – tzv. krnje Jugoslavije, sastavljene samo od Srbije i Crne Gore. U Ustavu Republike Crne Gore donesenom 12. oktobra 1992. godine, pravi se još veća degradacija Bošnjaka kao jednog od šest jugoslovenskih konstitutivnih naroda i upotrebljava se termin »nacionalna i etnička grupa« što je trebalo da znači da se radi o nacionalno nezrelom i neformiranom narodu. Međutim, Bošnjaci, kao manjinski narod u Srbiji i Crnoj Gori, a ne manjina, nisu se složili sa nazivom i statusom »grupe« i »manjine«. Tako je, prema političkom konsenzusu koji je potpisan 01. septembra 1997. godine od strane Demokratske partije socijalista Crne Gore, Socijaldemokratske partije, SDA Crne Gore, Narodne stranke i Liberalnog saveza Crne Gore, za manjinske grupacije u Crnoj Gori upotrijebljen konsenzusom prihvaćeni termin »manjinski narodi« i to za Bošnjake, Hrvate i Albance. Ovo terminološko određenje je bilo prihvatljivo iz razloga što su ove nacionalne grupacije na taj način mogle da izbjegnu degradiranje na nivo »manjine« nakon što su već jednom imali status naroda u bivšoj zajedničkoj državi, a prema važećoj međunarodno-pravnoj praksi jednom stečeno pravo ne može se više izgubiti. Naime, smatralo se prihvatljivijim korišćenje termina „manjinski narodi“ jer se time raskidala veza sa terminima koji su relikt prošlosti, odnosno ostaci kategorijalnog aparata jednog samourušenog statičkog društvenog sistema – real socijalizma. Termin "manjinski narodi" je rješenje koje je ovim „bivšim narodima“ na određeni način brisalo negativnu konotaciju koju su bez svoje krivice stekli postavši "manjine". Termin „manjinski narodi“ je naročito zaživio u Crnoj Gori, gdje su Bošnjaci činili skoro jednu petinu ukupnog stanovništva i gdje ni jedan konstitutivni narod ove republike nije prelazio procenat od 40% ukupnog stanovništva. Tako je Skupština Crne Gore 11. septembra 2002. godine donijela »Zaključak o autentičnom predstavljanju manjinskih naroda u Skupštini Republike Crne Gore«, u kome se između ostalog kaže da će: »Skupština Crne Gore...u skladu sa evropskim standardima u ovoj oblasti definisati model koji će Albancima i drugim manjinskim narodima u Crnoj Gori obezbijediti autentičnu zastupljenost u Skupštini Republike Crne Gore«. Primjetno je da u ovom zaključku Bošnjaci nisu direktno pomenuti kao narod, već samo Albanci, što je znak neiskrenog odnosa aktuelne vlasti.
Jedno istraživanje iz tog vremena jasno pokazuje da manjinske nacionalnosti u Crnoj Gori smatraju da je za njih adekvatniji i prihvatljiviji termin manjinski narodi nego nacionalne manjine ili nacionalne i etničke grupe. "Hrvati u najvećem broju slučajeva (76,4%) smatraju da je termin manjinski narodi adekvatan termin koji bi se primjenjivao u crnogorskom društvu kada su u pitanju manjinske grupacije. Za upotrebu ovog termina u nešto manjem broju su Muslimani/Bošnjaci (69,3%) i Albanci (68,2%)". [4]

Naravno pomenuti zaključak Skupštine Crne Gore, kao ni mnoge druge obaveze i obećanja koje je dala, Crna Gora nikad nije ispunila, tako da, pripadnici manjinskih grupacija u Crnoj Gori samim terminološkim određenjem kao manjinski narodi u citiranom zaključku i u ranije spomenutom sporazumu vlasti i opozicije, nisu imali skoro nikakve pogodnosti, čak ni one koje su imali 60-ih i 70-ih godina XX vijeka, kada su u komunističkom vremenu bili narodi, i kada je primjenjivan barem nacionalni ključ u političkom angažmanu i zapošljavanju.
Različiti termini za manjinske grupacije u srbijanskom i crnogorskom društvu, stvorili su i određene ”hendikepe” manje vrijednosti kod Bošnjaka, zbog njihove pripadnosti „grupi“ ili „manjini“ što se tumačilo kao - nezrelim nacionalnim entitetima. Da je bio primijenjen termin „manjinski narod“ takvo stanje bi se donekle prevazišlo.
Međutim, nakon popisa stanovništva u Crnoj Gori, obavljenog 2003. godine, postalo je očito da je Crna Gora država u kojoj ni jedna nacionalnost ne prelazi procenat veći od 40%. a kamoli 51%, što znači da Crnogorci kao do tada jedini „državotvorni narod“ više nisu posjedovali kritičnu masu da bi Crnu Gori nazvali svojom nacionalnom državom. U ovakvoj situaciji Bošnjaci, i još neki narodi u Crnoj Gori, više nisu htjeli da budu ni „manjinski narod“, već su zatražili status autohtonog i konstitutivnog naroda države Crne Gore, pa se očekivalo da će biti tako i određeno novim Ustvaom, koji je donesen 2007. godine. Ovo posebno i iz razloga jer je na referendumu o državnopravnom statusu 21. maja 2006. godine, Crna Gora izglasala svoju državnu samostalnost i nezavisnost, uz presudnu pomoć glasova izmanipulisanih Bošnjaka.
Shodno popisu stanovništva iz 2003. godine, postalo je jasno da je Crna Gora država koju konstituišu Crnogorci (oko 40%), Bošnjaci/muslimani (oko 15%), Srbi (30 %), Albanci (7/%), Romi (oko 5,42), Hrvati (oko1%). Pored pripadnika ovih nacionalnosti u Crnoj Gori u posmatranom periodu egzistira još 18 drugih nacionalnih i etničkih grupa koje čine ostali procenat ukupnog stanovništva. Ako posmatramo sliku nacionalne strukture po regionima, shodno popisu iz 1991. godine, zapažamo da su Muslimani (Bošnjaci) najzastupljeniji u sjevernom dijelu Crne Gore tj. u južnom Sandžaku – Rožaje, Berane, Plav, Bijelo Polje, Pljevlja (81,4%).
Empirijskim istraživanjem[5] utvrđeno je da, iako se Crna Gora verbalno deklariše kao demokratska država „koja hoće u Evropu“ ipak Bošnjaci kao ni druge manjinske nacionalnosti u Crnoj Gori nisu proporcionalno zastupljene u institucijama sistema. Ovo istraživanje je pokazalo da je raspored pripadnika manjinskih grupacija po socio-profesionalnim grupama u crnogorskom društvu u posljednjoj deceniji XX vijeka izgledalo ovako: najviše Muslimana/Bošnjaka (65,4% od broja ukupno zaposlenih M/B) je u grupi radništva (NK, PK, KV i VKV), dok ih je znatno manje u ostalim grupama. Tako 15,4% pripada srednjoj klasi koju sačinjavaju stručnjaci i administrativno osoblje. Vladajućoj klasi, koju čine politički i privredni rukovodioci, kao i klasi privatnika u koju spadaju poljoprivrednici i gradski obrtnici, pripada po 9,6% onih koji se izjašnjavaju kao Muslimani/Bošnjaci.

Ustavni položaj manjinskih grupacija u Crnoj Gori i Srbiji

Posebna prava manjina u crnogorskom društvu do 2007. godine bila su regulisana Ustavom Republike Crne Gore iz 1992. godine, koji je manjine nazivao nacionalnim i etničkim grupama, što je niža kategorija od manjina. Ovaj akt je donijet poslije Ustava Republike Srbije iz 1990. godine, pa su u njegov sadržaj ugrađena određena rješenja koja se ne nalaze u srbijanskom Ustavu, što znači da je bio donekle „demokratskiji“. Treba napomenuti da su upravo od perioda 1992. godine, evropske etničke i kulturne integracije, kada su u pitanju manjine, prenijete u nadležnost regionalnih i lokalnih organa vlasti. Potpisivanjem ugovora u Mastrihtu 1992. godine, kojim je ustanovljena Evropska unija, unaprijeđeni su mehanizmi i instrumenti za očuvanje i unaprjeđenje identiteta manjinskih nacionalnih i etničkih grupacija.
Međutim, o zaštiti većine prava i sloboda koja su sadržana u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, u pomenutom Ustavu Crne Gore govorilo se uopšteno, bez posebnog apostrofiranja organa koji bi na nivou Crne Gore posebno bili zaduženi (ustavni sud, određene komisije i odbori za ljudska prava, manjinski nacionalni savjeti) za zaštitu ljudskih prava i sloboda nacionalnih i etničkih grupacija. Jer, ovaj Ustav je bio donesen prije Okvirne konvencije.
Posebna prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa bila su regulisana petim dijelom Ustava Crne Gore. U članu 67. ovog Ustava navodi se da se pripadnicima nacionalnih i etničkih grupa jamči zaštita nacionalnog, etničkog, kulturnog, jezičkog i vjerskog identiteta i ostvaruje se u skladu sa zaštitom ljudskih i građanskih prava u međunarodnim dokumentima.
Ustavne odredbe od člana 67. do člana 76. propisivale su da pripadnici nacionalnih i etničkih grupa u Crnoj Gori imaju pravo na slobodnu upotrebu svoga jezika i pisma, pravo na školovanje i pravo na informisanje na svome jeziku. [6] Upotreba i isticanje nacionalnih simbola je pravo koje se garantuje pripadnicima nacionalnih i etničkih grupacija u crnogorskom društvu. [7] Pravo na osnivanje prosvjetnih, kulturnih i vjerskih udruženja pripadnici nacionalnih i etničkih grupacija koriste tako da u Crnoj Gori većina ovih grupacija, i to onih brojnijih, ima svoje asocijacije, s time što materijalna pomoć države za njihov rad nije ispoljena u nekom značajnijem stepenu. [8] Upravo u navedenom ustavnom određenju zapažamo i neka prava koja prevazilaze okvir bivšeg Ustava SR Jugoslavije, koji je važio u vrijeme donošenja važećeg crnogorskog Ustava. Ona se odnose na nastavne programe prosvjetnih ustanova koji moraju obuhvatati i istoriju i kulturu nacionalnih i etničkih grupacija. [9] Zastupljenost istorije i kulture manjinskih grupacija u nastavnim programima prosvjetnih ustanova zavisi od strukture udžbenika koji su u upotrebi i koji nijesu kao što rezultati istraživanja pokazuju (64,7%) na onom nivou koji bi omogućio valjano upoznavanje učenika i studenata sa ovim sadržajima. Iako se pripadnici-ma nacionalnih i etničkih grupa jamči pravo srazmjerne zastupljenosti u javnim službama, organima državne vlasti i lokalne samouprave, u stvarnosti ono se nije poštovalo u potpunosti. Takođe, pripadnicima naciona¬lnih i etničkih grupa garantuje se pravo uspostavljanja i održavanja nesmetanih kontakata sa građanima van Crne Gore sa kojima imaju zajedničko nacionalno i etničko porijeklo, kulturno i istorijsko nasljeđe, kao i vjerska ubjeđenja, a pod uslovom da to ne šteti Crnoj Gori, [10] međutim u praksi se na razne načine ometalo vršenje ovih prava. Naročito je bošnjački narod odvraćan od pominjanja naziva Sandžak, i od saradnje sa Bošnjacima naročito iz srbijanskog dijela Sandžaka, kao i sa Bosnom i Hercegovinom. Srbija i Crna Gora nikada nisu potpisale sporazum o saradnji sa BiH u vezi ostvarivanja prava Bošnjaka, dok je Srbija sa Republikom Srpskom potpisala Sporazum o paralelnim odnosima i saradnji kojim čak narušava suverinitet i integritet BiH a bosanskim Srbima daje novčanu i svaku drugu pomoć.
Ako se Ustav Republike Crne Gore posmatra u poređenju sa Ustavom Republike Srbije iz tog perioda, zapaža se da on formalno sadrži čitavu listu specifičnih prava za manjinske grupacije. Među ta prava spada i pravo srazmjerne zastupljenosti u javnim službama, organima državne vlasti i lokalne samouprave. [11] Crnogorski Ustav predviđa, kao što je već naglašeno, pored nacionalnog, i zaštitu etničkog, vjerskog, kulturnog i jezičkog identiteta, što bi trebalo da upotpunjuje, odnosno zaokružuje cjelinu identitetskih prava. Naime, u većini ustavnih akata raznih zemalja uglavnom se govori samo o zaštiti nacionalnog ili etničkog identiteta, dok se o ostalim identitetskim pravima ne govori. Crnogorski Ustav iz 1992. godine je bio jedan od rijetkih koji je uključivao zaštitu prava cjeline identiteta grupa. No iako je regulativa Srbije bila restriktivnija, u praksi su manjinska prava u ovoj Republici bila bolje ostvarivana nego u Crnoj Gori.
Na primjer, za razliku od Ustava SR Jugoslavije i Ustava Republike Srbije, u crnogorskom Ustavu je bilo predviđeno i pravo obraćanja međunarodnim institucijama radi zaštite svojih sloboda i prava. [12] Medđutim, ovo pravo u praksi nije zaživjelo sve do osamostaljenja Crne Gore 2006.
Ustav Republike Crne Gore iz 1992. godine (član 76.) predviđao je i konstituisanje jednog posebnog tijela - Republičkog savjeta za zaštitu prava nacionalnih i etničkih grupacija – čija je aktivnost bila usmjerena u nekoliko osnovnih pravaca, i to:
a) Praćenje odnosa i pojava od značaja za ostvarivanje i poštovanje Ustavom utvrđenih prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa;
b) Upoznavanje nadležnih organa sa sopstvenim zapažanjima, prijedlozima i mišljenjima u vezi očuvanja i zaštite posebnih prava manjinskih grupacija.
c) Donošenje preporuka i deklaracija, kao i utvrđivanje prijedloga koji se dostavljaju nadležnim organima i organizacijama koji imaju udjela u ostvarivanju i zaštiti prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa.
U njegov sastav, pored pripadnika konfesija, odnosno nacionalnih i etničkih grupa, ulaze i pojedinci iz redova stručnjaka iz političko-pravne sfere, kao i društveno-politički i javni djelatnici. Funkcija člana Savjeta je počasna, a sve stručne poslove za njegove potrebe obavlja Generalni sekretarijat Predsjednika Republike.
Međutim od perioda od kada je konstituisan (1993) Savjet je do 1997. godine održao samo nekoliko sjednica o kojima je javnost bila informisana. Održane sjednice su imale više karakter teorijskih rasprava o određenim manjinskim problemima, nego što su se bavile konkretnim pitanjima i zadacima zaštite posebnih prava nacionalnih i etničkih grupacija. A bilo je to vrijeme, naročito do kraja 1995. godine, kada su kršena temeljna ljudska prava, a ne samo posebna, pripadnika manjinskih grupacija. U tome razdoblju događale su se otmice Bošnjaka/Muslimana u Bukovici kod Pljevalja, u putničkom vozu Beograd-Bar u stanici Štrpci, hapšenja i politička suđenja Bošnjacima. Dolazilo je do iseljavanja Bošnjaka/Muslimana pod različitim pritiscima i napada na njihove poslovne i stambene objekte u sjevernom dijelu Crne Gore – u Sandžaku. Ne treba zaboraviti ni slučaj kada su pripadnici MUP-a Crne Gore predali vlastima Republike Srpske oko sto Bošnjaka koji su se sklonili na područje Crne Gore od strahota rata u Bosni i Hercegovini i od kojih ni jedan do danas nijesu registrovani kao živi. Crnogorska javnost je o ovim događajima bila upoznata, isključivo, preko tzv. nezavisnih medija, dok Republički savjet za zaštitu prava nacionalnih i etničkih grupa nije našao za shodno da tako nešto uradi, iako je njegova obaveza bila da ”obavještava javnost o stanju i pojavama u oblasti očuvanja i zaštite prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa”.[13]
Pokazalo se da je ustavno određenje manjinskih grupacija kao nacionalnih i etničkih grupa u Crnoj Gori ”politički eksplozivno” i da se u tom pravcu teško moglo naći rješenje koje bi moglo zadovoljiti sve, makar brojnije manjinske grupacije, koje egzistiraju u crnogorskom društvu. Ponovo se sve do popisa iz 2003. godine, kao opravdaniji pokazuje termin manjinski, odnosno autohtoni narodi što je bila intencija više određenog političkog, nego pravnog ambijenta u Crnoj Gori.
Novi Crnogorski Ustav iz 2007. godine, nije ništa odmakao u odnosu na onaj iz 1992. godine. U njemu su doduše spomenuti pimenično narodi i menjine ali bez jasne definicije. Ali novi crnogorski ustav čak nije predvidio ni ona prava i slobode koja su bila regulisana tzv. Malom poveljom državne zajednice Srbije i Crne Gore, ali važi za „demokratskiji“ od novog Ustava Republike Srbije koji je donesen 2007. godine. Na primjer novi Ustav Crne Gore je u preambuli i to na nejasan način spomenuo uz crnogorski narod i druge „narode“ i manjine, ali se nezna na koga se to tačno odnosi – ko su narodi a ko manjine. U alineji tri ustavne preambule se kaže: „Polazeći od: ...odlučnosti da smo kao slobodni i ravnopravni građani, pripadnici naroda i nacionalnih manjina koji žive u Crnoj Gori: Crnogorci, Srbi, Bošnjaci, Albanci, Muslimani, Hrvati i drugi, privrženi demokratskoj i građanskoj Crnoj Gori...“ [14] Ovom alinejom je prvi put jednim normativnim aktom i to Ustavom izvršena podjela Bošnjaka na Bošnjake i Mulsimane, čime je nanesena velika šteta bošnjačkom nacionalnom korpusu i to pod firmom demokratije i poštovanja ljudskih prava.
Takođe da bi pridobila Bošnjake i Muslimane da glasaju za otcjepljenje Crne Gore dakle pred sami referendum, tačnije 10. maja 2006. godine, a referendum je održan 21. maja, Skupština Crne Gore donijela je Zakon o manjinskim pravima i slobodama[15] , kojim je u članu 23. predvidjela 3 zagarantovana mandata pripadnicima Bošnjaka i jedan mandat pripadnicima Muslimana (ne navodeći ih poimenično već samo procentualno: Bošnjaka je po popisu bilo nešto više od 9% a Muslimana više od 4%) u Parlamentu Crne Gore, što je bio dio političkog dogovora sa Bošnjakom strankom, da bi zauzvrat bošnjačko-muslimanski narod glasao za samostalnost Crne Gore. Međutim, nakon glasanja Bošnjaka i Muslimana i „uspjelog“ refrenduma o osamostaljenju Crne Gore, Ustvani sud ove Republike ukida odredbu člana 23. Zakona koja je garantovala ove mandate. [16] Na taj način je Bošnjački narod i druge manjinske nacionalnosti u Crnoj Gori, stavljeni u neravnopravan pšoložaj u odnosu na Albance, koji po principu pozitivne diskriminacije, imaju zagarantovane mandate u Parlamentu Crne Gore, još od 1997. godine i imaju posebnu izbornu jedinicu i dan danas. Treba reći da je ovaj Zakon formalno, slično Maloj povelji, u jednom dijelu usaglašen sa Okvirnom konvencijom Savjeta Evrope o zaštiti manjina, mada se u praksi ne primjenjuje na adekvatan način, što je postao manir crnogorske vlasti – ona donese propis ali ga ne primjenjuje.
Dakle, iako su formalne odredbe novog crnogorskog Ustava bliže evropskim standardima o ljudskim i manjinsakim pravima, nego što su to odredbe Ustava Republike Srbije, ipak Bošnjaci u Republici Srbiji praktično imaju mnoga prava koja Bošnjaci u Crnoj Gori ni dan danas nemaju, kao na primjer:
Na osnovu saveznog Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, [17] kojeg Crna Gora nije htjela da primjenjuje ni kada je bila u državnoj zajednici sa Srbijom, Bošnjaci u Srbiji, na Elektorskoj skupštini održanoj 06.09.2003. godine, izabrali su svoj Nacionalni savjet, što je u Crnoj Gori učinjeno tek 2008 godine. Takođe, Odlukom o potvrđivanju nacionalnih simbola i praznika bošnjačke nacionalne manjine u Republici Srbiji, potvrđeni su bošnjački nacionalni simboli – grb i zastava. Istom odlukom potvrđeni su bošnjački nacionalni praznici i to: 11. maj Dan bošnjačke nacionalne zastave; prvi dan Ramazanskog bajrama; prvi dan Kurbanskog bajrama; i 20. novembar Dan ZAVNOS-a. [18] Također, u Srbiji je, na osnovu saveznog Zakona o ratifikaciji Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima[19] odobrena službena upotrebu Bosanskog jezika i pisma u opštinama – Novi Pazar, Tutin, Sjenica i Prijepolje. Nažalost, pokazalo se da je ova odluka, osim malog dijela, mrtvo slovo na papiru. Isto tako, Vlada Srbije finansira određene sitne projekte iz oblasti bošnjačke kulture, obrazovanja i informisanja. U školama se koriste udžbenici bosanskog jezika sa elementima nacionalne kulture Bošnjaka, koji nisu zadovoljavajućeg kvaliteta. Sve u svemu očito je da je u praktičnom smislu riječi, nacionalni identitet Bošnjaka u Srbiji, koliko toliko bolje zaštićen nego u Crnoj Gori.
Kada je ostvarivanje manjinskih prava u pitanju, ilustrativno je navesti i to da se
Okvirnom konvencijom o pravima manjina, kao i drugim relevantnim evropskim i međunarodnim dokumentima, priznaje pravo manjina na edukaciju o svojim pravima i svojim nacionalnim vrijednostima i mogućnosti korišćenja svojih manjinaskih prava. Nažalost niti u Srbiji niti u Crnoj Gori se ne sprovodi ova odredba Okvirne konvencije.
Interesantno je napomenuti istraživanje sprovedeno u Srbiji u septembru 2002. godine, na uzorku od 1111 ispitanika, koje je obuhvatilo 10 manjina: Albance, Bošnjake/Muslimane, Mađare, Hrvate, Rome, Rumune, Vlahe, Slovake, Rusine i Bugare. Rukovodilac ovog istraživanja je bio prof. dr Mikloš Biro. [20] Navodimo samo stavku koja se odnosi na poznavanje zakona i poznavanje mogućnosti korišćenja svojih prava od strane manjina. U istraživanju je s pravom konstatovano da "Generalno posmatrano poznavanje zakonom obezbijeđenih prava manjina je izrazito nezadovoljavajuće", jer, "pripadnici manjinskih naroda poznaju svega između 40% i 60% svojih prava koje im zakon omogućuje", što će reći ne znaju koja prava im omogućuje zakon. Naročito je ovo nepoznavanje svojih prava izraženo kod Bošnjaka, Roma i Vlaha. Zabrinjavajuće je da Bošnjaci najslabije od jedanaest manjina u Srbiji poznaju svoja prava.

KNOWING THE LAW
BULGARIANS
RUSYNS
ALBANIANS
ROMANIANS
SLOVAKS
CROATS
HUNGARIANS
ROMA
VLACHS
BOSNIAKS


Kada je riječ o ljudskim pravima u Srbiji, treba napomenuti da je u ovoj Republici krajem 2006. godine, donesen novi Ustav[21] koji nije postavio čvrste osnove cjelokupnom demokratskom pravnom poretku u ovoj državi. Naime, prema shvatanju nekih analitičara: "Novi Ustav zaostaje u raznim aspektima za onim što smo imali u Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, ili u tzv. Maloj povelji... koja je važila u zajedničkoj državi SCG. Primjera radi, veoma je teško shvatiti Ustav koji nema garantiju prava na privatnost, prava na privatni život. Kako objasniti da je Ustav iz 1946. garantovao neprikosnovenost ličnosti, te da su i ustavi iz 1974. kako savezni, tako i svi republički, imali vrlo određenu garantiju nepovredivosti privatnog života i privatnosti. Sada decenijama potom, nema ni traga o tom ljudskojm pravu".[22] Takođe, se ističe da: "U poređenju sa 'Malom poveljom' vidno je oslabljen položaj Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda – koja je temeljni dokument Evropske Unije. Prema Povelji ova Konvencija je bila iznad Ustava, a sada postoji primat Ustava u odnosu na Evropsku konvenciju. Zbog tako promijenjenog položaja, možemo slobodno da tvrdimo da je potencijalno znatno pogoršan položaj ljudskih prava u Srbiji".[23] Ovaj Ustav državu Srbiju definiše ne kao građanski državu u kojoj su svi građani ravnopravni, nego kao nacionalnu državu srpskog naroda, i u preambuli ne nabraja narode niti manjine koji je konstituišu i koji u njoj žive, kako to čini crnogorski Ustav, već u članu 1. kaže: „Republika Srbija je država srpskog naroda i svih građana koji u njoj žive, zasnovana na vladavini prava i socijalnoj pravdi, načelima građanske demokratije, ljudskim i manjinskim pravima i slobodama i pripadnosti evropskim principima i vrednostima.” Smatra se manje demokratskim ovakvo definisanje države (kao nacionalne a ne građanske države), nego što je to učinjeno u preambuli Ustava Crne Gore, jer se u ovom ustavu pravi otvorena diskriminacija „građana“ u odnosu na „srpski narod“.

Manjiski standard u Srbiji i Crnoj Gori

Rješavanje manjinskog pitanja predstavlja jedan od glavnih preduslova političke stabilnosti Srbije i Crne Gore i služiće kao pokazatelj njihove demokratičnosti. Iskustvo je pokazalo da je, za većinsko-manjinske odnose u zemljama koje su na putu tranzicije ka demokratskom političkom uređenju, prioritet saradnja političkih predstavnika - većine i manjine, uspostavljanje atmosfere tolerancije, dijalog većine i manjina, poštovanje ljudskih i manjinskih prava i sloboda, autonomija vjerskih zajednica... pa tek onda donošenje zajedničkih dokumenata o uređenju manjinskih odnosa. Praksa je pokazala da je manjinsko pitanje prije svega političko pitanje, pa tek onda normativno i institucionalno pitanje. I Srbiji i Crnoj Gori je neophodan novi institucionalni – pravni okvir i nova politika prema manjinama i (manjinskim) narodima na svojoj teritoriji a odnosi bi se potom izgrađivali paralelno i bez odlaganja. To bi, u skladu sa evropskim standardima podrazumijevalo slijedeće:
1. Vođenje na državnom nivou politike tolerancije i aktivnog pristupa manjinskom problemu,
2. Izmjene u unutrašnjem zakonodavstvu, koje bi uključile i donošenje posebnog zakona o nacionalnim manjinama i autohtonim narodima,
3. Uspostavljanje bilateralnih odnosa i potpisivanje sporazuma sa susjednim državama o specijalnim i paralelnim odnosima i o zaštiti nacionlanih manjina i manjinskih naroda na svojoj teritoriji.
Srbija i Crna Gora, kao članice OEBS-a i Savjeta Evrope, moraju uvažavati dokumente ovih organizacija, koji moralno-politički i pravno obavezuju sve zemlje članice. Tako, pravna načela Okvirne konvencije Savjeta Evrope za zaštitu nacionalnih manjina postavljaju preporuke i zadatke zemljama potpisnicama, koje one treba da izvršavaju. Srbija i Crna Gora bi trebalo da stanu iza ove Konvencije i time pokažu dobru volju za potpunu integraciju u Evrosku porodicu država i nacija.
Manjinski standard koji bi Srbija i Crna Gora trebalo da uspostave obezbijediće pripadnicima nacionalnih manjina, odnosno autohtonih/konstitutivnih naroda ukratko rečeno: pravo izjašnjavanja, ravnopravnost sa pripadnicima većinskog naroda u pogledu uživanja osnovnih prava čovjeka i zabranu svih oblika diskriminacije; pravo izbora svojih legitimnih predstavnika, pravo na upotrebu svog jezika u privatnoim i javnom životu, (poslovnim odnosima, pred sudovima, i drugim državnim organima, u sredstvima javnog informisanja javnim skupovima, kulturnim manifestacijama, zatim na javnim natpisima, u vjerskim obredima...).
Osim ovih osnovnih prava pripadnika manjina kao pojedinaca dokumentima OEBS, a prije svega dokumentom iz Kopenhagena od 29. juna 1990. godine, kao i Okvirnom konvencijom, pripadnicima nacionalnih manjina garantuju se prava koja mogu uživati pojedinačno i u zajednici sa ostalim pripadnicima svoje nacije – individualna i kolektivna prava. Tako se mogu izdvojiti prava nacionalnih manjina koja omogućavaju opstanak i nesmetan razvoj, kao posebne grupe prava:
- pravo na slobodno izražavanje, čuvanje i razvoj identiteta manjina (etničkog kulturnog, jezičkog i vjerskog identiteta),
- pravo na njegovanje i razvoj svoje kulture (uključujući pravo osnivanja kulturnih institucija, društava, udruženja...)
- pravo na osnivanje i čuvanje u skladu sa nacionalnim zakonodavstvom svojih prosvjetnih, kulturnih i vjerksih institucija, organizacija ili udruženja,
- pravo na ispovijedanje sopstvene vjere, na vjerske škole, institucije i organizacije,
- pravo na uspostavljanje i održavanje nesmetanih međusobnih veza kao i veza sa matičnim narodom i matičnom državom,
- pravo da šire, imaju pristup i razmjenjuju informacije na svom maternjem jeziku,
- pravo da osnivaju i održavaju organizacije ili udruženja u svojoj zemlji i da učestvuju u međunarodnim nevladinim organiozacijama. Srbija bi trebalo da vodi aktivnu politiku prema manjinama (narodima) što sugerišu relevantni dokumenti OEBS i Savjeta Evrope, kao i Evropske Unije. To bi u praksi značilo da će: štititi identitet nacionalnih manjina (etničkih, kulturnih, jezičkih) i stvoriti uslove za unapređenje tog identiteta i da će preduzimati neophodne mjere, konsultovati organizacije i udruženja manjina,
- nastojati da obezbijedi pored učenja zvaničnog kjezika i nastavu maternjeg jezika nacionalnih manjina ili nastavu na nihovom maternjem jeziku, kao i gdje je to moguće i neophodno, upotrebu njihovog jezika pred javnim organima u skladu sa odgovarajućim nacionalnim zakonodavstvom,
- unapređivati atmosferu uzajamnog poštovanja, razumijevanja, saradnje i slolidarnosti među svim licima koja žive ne njenoj teritoriji i podsticati rješavanje problema putem dijaloga na principima vladavine zakona,
- poštovati svoje obaveze iz postojećih konvencija o ljudskim pravima i drugih odgovarajućih međunarodnih instrumenata i razmotriti mogućnost pristupanja odgovarajućim konvencijama, ukoliko to već nije učinila, uključujući one kojima se obezbjeđuje pravo na ravnopravnost i poštovanje,
- sarađivati u vezi sa pitanjima nac. manjina sa nadležnim međunarodnim organizacijama,
- poštovati pravo pripadnika nac. manjina da stvarno učestvuju u javnom životu uključujući učešće u poslovima koji se tiču zaštite nac manjina.

Takođe, Srbija i Crna Gora bi trebalo da uvažavaju preovlađujući stav u međunarodnim odnosima i u Evropi - da zaštita nacionalnih manjina/naroda koja je dio zaštite ljudskih prava, ne spada u isključivi domen države nego je i legitimni predmet interesovanja međunarodne zajednice.
Zvuči paradoksalno ali je nesporno da su ljudska i manjiska prava u Srbiji i Crnoj Gori, barem što se normativnog dijela tiče, bila bolje regulisana za vrijeme trajanja državne zajednice SRJ i SCG nego što su sada kada su se ove države osamostalile. Naime to je bilo učinjeno saveznim Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina[24] i Poveljom o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, koja je popularno bila nazvana „Mala povelja“, u odnosu na „Veliku povelju“ koja je regulisala međudržavne odnose Srbije i Crne Gore, a koja je ocijenjena od strane Venecijanske komisije kao akt koji je skoro potpuno bio usaglašen sa Okvirnom konvencijom Savjeta Evrope o pravima manjina.
Zato bi sada, kao samostalne države – demokratskija Srbija i Crna Gora, shodno svojim međunarodnim obavezama trebalo da omoguće praćenje sprovođenja Okvirne konvencije Savjeta Evrope na svojim teritorijama. Okvirna konvencija u stvari sublimira standarde i političke stavove OEBS-a usaglašavane od početka osme decenije prošlog vijeka do donošenja same Konvencije, i predstavlja obavezujući dokument za države potpisnice. Navodimo par najbitnijih odredaba iz Okvirne konvencije[25] koje se danas ne poštuju na adekvatan način u Srbiji i Crnoj Gori:

Član 4.

2. Ugovornice se obavezuju da usvoje, gdje je to potrebno, odgovarajuće mjere za unapređenje, u svim oblastima ekonomskog, socijalnog, političkog i kulturnog života, pune i efikasne ravopravnosti između pripadnika nacionalne manjine i onih koji pripadaju većini.

Član 5.

1. Ugovornice se obavezuju da unapređuju uslove potrebne za održavanje i razvijanje kulture pripadnika nacionalnih manjina i očuvanje neophodnih elemenata njihovog identiteta, imena, vjere, jezika, tradicije i kulturnog nasljeđa.

Član 7.

U okviru svojih pravnih sistema, ugovornice će obezbijediti da pripadnici nacionalnih manjina imaju pristup sredstvima javnog informisanja bez diskriminacije.

Član 8.

...ugovornice će nastojati da obezbijede koliko je to moguće, uslove koji bi omogućili da se manjinski jezik koristi u odnosima između tih pripadnika i organa uprave.

Član 12.

1. Gdje god je to pogodno, ugovornice će preduzeti mjere u oblasti obrazovanja i istraživanja radi njegovanja kulture, istorije, jezika i vjeroispovijesti svojih nacionalnih manjina i većinskog stanovništva na svojoj teritoriji.

Član 13.

1. U okviru svojih sistema obrazovanja, ugovornice će priznati pravo pripadnika nacionlanih manjina na osnivanje i vođenje sopstvenih privatnih ustanova za obrazovanje i osposobljavanje.

Član 14.

1. Ugovornice se obavezuju da priznaju pravo svakog pripadnika/ce nacionalne manjine da uči svoj manjinski jezik.

Član 15.

Ugovornice će stvoriti neophodne uslove za efikasno učešće pripadnika nacionalnih manjina u kulturnom, socijalnom i ekonomskom životu i javnim poslovima, naročito onim koji se njih tiču.

Član 18.

1. Ugovornice će nastojati da zaključe, gdje je potrebno, dvostrane i višestrane sporazume s drugim državama, posebno susjedima, radi obezbjeđivanja zaštite pripadnika odnosnih nacionalnih manjina.
2. Gdje je to potrebno ugovornice će preduzeti mjere za podsticanje prekogranične saradnje.

Kao konkretni primjeri kršenja Okvirne konvencije i drugih evropskih i međunarodnih dokumenata o ljudskim i manjinskim pravima u Srbiji i Crnoj Gori, pored istaknutog, mogu se navesti i slijedeći slučajevi:
- Nedovoljna i neproporcionalna zastupljenost Bošnjaka u institucijama sistema: policija, tužilaštvo, sudstvo, vojska, predstavnički i izvršni organi vlasti, diplomatija, i sl.
- Nepoštovanje i nesprovođenje takvih-kakvih zakona u odnosu prema Bošnjacima, naročito prema Islamskoj zajednici u Srbiji koja nema slobodu djelovanja niti uživa zaštitu države u sprovođenju svojih pripisa i vjerskih kanona,
- Nefinansiranje od strane države programa i projekata potrebnih za očuvanje, razvoj i zaštitu identiteta Bošnjaka i njihove kulture, vjere, istorije, obrazovanja, književnosti, umjetnosti i sl.
- Nesprovođenje edukacije bošnjačkog stanovnišzva o njegovim pravima i slobodama u skladu sa evropskim standardima,
- Neinformisanje Bošnjaka putem medija ili na drugi način o načinu i mogućnostima ostvarivanja njihovih manjinskih prava,
- Kršenje autonomnosti Islamske zajednice, ometanje obavljanja molitve i upadanje policije u džamije i druge vjerske objekte i fizičko premlaćivanje vjernika (slučaj Sjenice), u cilju ometanja funkcionisanja legalne Islamske zajednice u Srbiji,
- Omogućavanje djelovanja paralelne i nelegalne islamske zajednice na teritoriji Srbije čime se pospješuje cijepanje tradicionalne Islamske zajednice, izaziva sukob među vjernicima, remete međuljudski odnosi i flagrantno krše vjerski propisi,
- Nedostatak emisija na medijima o afirmisanju kulture, umjetnosti, knjižvnosti, etnologije i istorije Bošnjaka,
- U Crnoj Gori je već u dva mandata ministar za manjinska prava bio Albanac dok Bošnjak nikada nije obavljao tu funkciju iako su Bošnjaci dvostruko brojniji od Albanaca,
- U Crnoj Gori država na direktan ili indirektan način forsira podjelu Bošnjaka na dvije nacionalne grupacije - Bošnjake i Mislimane, čime im umanjuje političku snagu i uticaj u Crnoj Gori,
- Manipulacije bošnjačkim glasačima na izborima, što je naročito bilo izraženo na referendumu za osamostaljenje Crne Gore 21. maja 2006. godine, čime su prema izvještaju Komisije za sprovođenje referenduma, Bošnjaci skoro stoprocentno dali podršku osamostaljenju Crne Gore i time prvi put u istoriji „svojom voljom“ omogućili cijepanje Sandžaka i Bošnkaka na dva dijela, koji pripadaju dvijema posebnim državama,
- U Cnoj Gori u opštini Bijelo Polje je brisan naziv hotela „Sandžak“, koji potiče još iz vremena SFRJ, i zamijenjen nazivom „Bijela Rada“, čime se na grub i ponižavajući način briše i nipodaštava bošnjačka kultura i tradicija, a forsira srpsko-crnogorska kultura i tradicija, iako Bošnjaci u opštini čine 45% ukupnog stanovništva,
- Takođe, toponimi naseljenih mjesta i u Srbiji i Crnoj Gori mijenjaju se na štetu bošnjačke kulture i tradicije, na primjer: Predio u opštini Rožaje koji se u tradiciji mještana uvijek nazivao „Đurenovića Luke“, a koji prema kazivanju starijih ljudi nema nikakve veze sa crnogorskim prezimenom, već da najvjerovatnije vodi porijeklo od naziva neke travke, biljke ili cvijeta - „đuren“, ipak je zamijenjen nazivom “Đuranovića Luke”, čime se vrlo smišljeno želi ovaj naziv dovesti u vezu sa poznatim crnogorskim prezimenom, i time izbrisati tragovi postojanja i istorijskog trajanja Bošnjaka na ovom području,
- Isto tako, tradicionalni naziv sela „Neguš“ u opštini Rožaje koji ima izvorište u albanskom jeziku (od riječi n’guša = rijeka), promijenjen je u novi naziv „Njeguši“, čime se želi napraviti asocijacija na „Njeguše“ na Lovćenu kod Cetinja u Crnoj Gori, što je rodni kraj pisca „Gorskog vijenca“ i crnogorskog vladike Petra Petrovića Njegoša,
- Na sličan način se mijenjaju i srbiziraju tradicionalni nazivi mjesta i u drugim sandžačkim opštinama, pa, na primjer umjesto Salakovac kod Novog Pazara sada imamo Selakovac, , umjesto Bijele Vode – Bele Vode, umjesto Dohovići – Dojevići, u tutinskoj opštini umjesto Suhi do – Suvi do, i sl. umjesto bošnjačkog/bosanskog ijekavskog govora sve više se forsira i u školama i u javnim ustanovama i uopšte u javnoj komunikaciji ekavica, što je suprotno Evropskoj povelji o regionalnim i lokalnim jezicima, i zaštiti identiteta manjina, kao i Okvirnoj konvenciji, a što ima za cilj tihu ali sigurnu asimilaciju i odrođavanje Bošnjaka od samih sebe u Srbiji i Crnoj Gori,
- Postavljanje ogromnih krstova na brdima i uzvišenjima oko naseljenih mjesta po Sandžaku, bez ikakve logičke potrebe, čime se uznemiravaju građani - pripadnici Islama,
- Fizički napad na vjernike legalne Islamske zajednice u Srbiji (kao na prijer dana 9. marta 2008. godine) i onemogućavanje postavljanja kamena temeljca za izgradnju medrese u Tutinu,
- Isto tako, niti u Ustavu Srbije niti u Ustavu Crne Gore, Bošnjaci nisu tretirtani kao ravnopravni građani, nema ih u preambuli ustava kao naroda,
- Državni simboli i Crne Gore i Srbije, ne odražavaju nacionalnu šarolikost niti građanski karakter država, već nameći isključivo srpske i crnogorske nacionalne simbole - grb, zastavu i himnu, što ne doprinosi duhu tolerancije i ravnopravnosti građana u ovim državama,
- Država Srbije se u samom Ustavu direktno definiše kao država srpskog naroda is l.

Međunacionalni odnosi

Ispitivanja javnog mnjenja kako u Crnoj Gori tako i u Srbiji u posljednih nekoliko godina su pokazala da postoji značajno nezadovoljstvo stanjem međunacionalnih odnosa na nivou ove dvije države. Interesantno je da istraživanja pokazuju da ovo nezadovoljstvo nije plod loših odnosa na loklanom nivou, odnosno nije produkt neposrednog iskustva i konflikata sa komšijama drugih nacionalnosti na lokalnom nivou, nego je uglavnom uzrokovano „odozgo“, odnosno politikom centralnih vlasti, ili politikom značajnih političkih faktora sa republičkog nivoa (ratnohuškačka politika prema BiH, Hrvatskoj i Kosovu, hapšenja istaknutih bošnjačkih političara u Sandžaku od 1993 – 1995. godine, montirana politička suđenja, istrage oružja, upadi u stanove i kuće i policijska premlaćivanja velikog broja Bošnjaka, nestvaranje uslova za povratak prognanih bošnjaka u 28 sela u opštini Pljevlja, nacionalistička politika nekih srpskih i crnogorskih stranaka, medijska neobjektivnost i satanizacija vjere Islama i uopšte Bošnjaka/muslimana, paljenje džamija u Beogradu i Nišu, nespremnost na hapšenje haških optuženika, neriješen i nezadovoljavajući ustavno-ptravni položaj nacionalnih manjina i manjinskih/konstitutivnih naroda, netolerantan odnos prema vjerskim institucijama, miješanje u poslove islamske zajednice, povreda autonomije islamskih vjerskih institucija, upad policije u džamije, premlaćivanje vjernika tokom molitve u džamijama, ometanje izgradnje vjerskih objekata, podsticanje podjela unutar islamske zajednice i sl.).
Naravno postoje i u Crnoj Gori i u Srbiji i demokratske snage koje su, barem verbalno, spremne na demokratskiju i aktivniju politiku vlade i drugih državnih organa prema manjinama i vjerskjim zajednicama, što je ohrabrujuće, ali, ta politika još ne daje željene rezultate u praksi. Zato je neophodno da se što prije pristupi prihvatanju i primjeni evropskih standarda u oblasti zaštite ljudskih i manjinskih prava i sloboda.

Decentralizacija

Jedan od načina koji bi olakšao put Srbije i Crne Gore ka Evropi, a koji bi i te kako bio pogodan za implementaciju ljudskih i manjinskih prava i sloboda, odnosno za rješavanje ustavnopravnog statusa Bošnjaka u Sandžaku, jeste i decentralizacija vlasti. Obzirom na činjenicu da je raspoloženje građana većinski usmjereno ka evripskim integracijama, potrenbno je izmjenama postojećih ili donošenjem novih Ustava i odgovarajućih zakona izvršiti značajnu decentralizaciju postojeće izrazito centralizovane državne vlasti u Srbiji i Crnoj Gori, u skladu sa iskustvima razvijenih Zapadnoevropskih zemalja. Decentralizacija bi se mogla vršiti bilo putem regionalizacije države po uzoru na Italiju ili Španiju, da bi se potom ti regioni uključivali u Komitet regiona Evrope (Evropa regiona), bilo putem jačanja stvarne autonomije za Vojvodinu i davanja statusa autonimije dijelu Sandžaka i još nekim dijelovima Srbije, kao i dijelu Sandžaka u Crnoj Gori, nakon čega bi Sandžak sa svoja dva dijela postao Evropska prekogranična regija. Međutim decentralizacija može imati smisla samo ukoliko podstakne neposrednije učešće građana u vršenju i kontroli vlasti i javnih poslova. Ukoliko bi se, pak, kao do sada centralizacija samo izmjestila iz Beograda u regionalne centre, (Kraljevo, Užice, Novi Pazar i dr.), a u Crnoj Gori iz Podgorice na opštine, dobila bi se samo prividna umjesto stvarne decentralizacije. Danas lokalna samouprava u Srbiji i Crnoj Gori, ima ograničene funkcije i nadležnosti, koje nisu u skladu sa Evropskom poveljom o lokalnoj samoupravi. U Evropskim zemljama je nadležnost lokalne samouprave neuporedivo veća. Opština kao lokalna samouprava je u Srbiji i Crnoj Gori lišena bitnih nadležnosti u mnogim javnim poslovima koje treba da obavlja - na primjer u oblasti obrazovanja, socijalne i zdravstvene zaštite, očuvanja javnog reda i mira – policije, privredne djelatnosti, ugostiteljstva, trgovine, turizma, kulture, zaštite nacionalnih – etnoloških vrijednosti manjina i manjinskih/konstitutivnih naroda i sl. Dakle, potrebno je omogućiti veće učešće građana na lokalnom nivou u obavljanju javnih poslova. Umjesto toga opština je danas i u Crnoj Gori i u Srbiji nadležna malte ne samo za komunalne poslove.
Također, izvršni odbor – savjet skupštine je shodno propisima njen izvršni organ, kao i predsjednik opštine-gradonačelnik, međutim oni imaju takvu kakvu stvarnu „vlast“ dok odbornici i Skupština kao izabrani predstavici građana, samo uopšteno odlučuju o pitanjima koja predlažu iszvršni odbor i predsjednik. „Evropska je praksa da se sve više potiskuje značaj izvršnih odbora a praktikuje se odbornički rad po radnim tijelima – komitetima, koji pokrivaju sve važne poslove koji su u nadležnosti lokalnih vlasti“. U komitetima sjede i obični građani kao stručnjaci za pojedine oblasti. Dakle, cilj je da se lokalna samouprava približi građanima, kako bi oni sami odlučivali o svojim loklanim potrebama.

Zaključak

Na kraju može se zaključiti da u Srbiji i Crnoj Gori, odnosno Sandžaku, prava manjinskih naroda i manjina, a posebno bošnjačkog naroda kao konstitutivnog naroda, nisu na adekvatan način riješena i da je obabveza svih bošnjačkih nacionalnih i drugih struktura da daju svoj doprinos da se ova prava i status Bošnkjaka usaglase sa važećim evropskim dokumentima i dokumentima međunarodne zajednice. U ovom radu smo ukratko naveli istorijski pregled, zatim stvarno stanje prava i sloboda manjinskih subjekata u Sandžaku, odnosno Srbiji i Crnoj Gori, kao i evropske standarde koji se tiču ljudskih i manjinakih prava. Istakli smo da Bošnjaci u Sandžaku, pogotovo u Crnoj Gori, ne prihvataju da budu tretirani kao manjina, jer imaju već jednom stečeno pravo da budu narod i imaju značajnu procentualnu zastupljenost u ukupnom stanovništvu Crne Gore, pa stoga žele taj status naroda i zadrže. Takođe smo istakli da Bošnjaci žele da riješe svoj ustavno pravni status na način kako to predviđaju međunarodni i evropski dokumenti koji regulišu pitanja autohtonih i konstitutivnih naroda. Taj način jeste Sandžak kao evropska prekogranična regija. Takav Sandžak bi bio član Komiteta regiona Evrope koji postoji u strukturi organa Evropske Unije. Kao evropska regija Sandžak bi participirao u EU i ostvarivao značajne privilegije, između ostalog investicije i kredite za finansiranje raznih razvojnih projekata.



Autor je napisao ovaj artikal prije cetiri godine, s namjerom internacionalizacije problema Autonomije Sanjak, Bošnjaci.Net / Bosniaks.Net ponovo ga objavljuju.



Reference:
1. 1]E. Pelidija, M. Maglajlić, R. Mahmutćehajić: Bosna i Bosanski Muslimani – Muslimani u Sandžaku, sveska II. Sarajevo, 1992.
2. 2]Ibidem.
3]“Službeni list RCG“ broj 48 od 12. septembra 2002. godine.
4]Riječ je o istraživanju ”Prava i položaj manjinskih naroda u crnogorskom društvu” koje je u januaru mjesecu 2000. godine sprovedeno na uzorku od 695 ispitanika. Rukovodilac istraživačkog tima bio je doc. dr Srđan Vukadinović.
5]Srđan Vukadinović, Ibidem.
6]Ustav Republike Crne Gore, ”Službeni list”, Podgorica, 1992, član 68.
7]Ibid., član 69.
8]Ibid., str. 74.
9]Ibid., član 71.
10]Ibid., član 74.
11]Ibid., član 73.
12]Ibid., član 74.
13]Odluka o nadežnostima i sastavu Republičkog savjeta za zaštitu prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa, ”Službeni list RCG”, Podgorica, 2. avgust 1993, broj 32, strana 600, član 8.
14]SU-SK Broj 01-514/21Podgorica, 19. oktobra 2007. godine
15] “Službeni list Republike Crne Gore“ broj 31. od 12. maja 2006. godine.
16]Član 23. ovog Zakona je glasio: „Izbornim zakonodavstvom, primjenom principa afirmativne akcije, obezbijediće se dodatan broj mandata poslanika za pripadnike manjina.
Manjine koje u ukupnom stanovništvu čine od 1% do 5% shodno rezultatima posljednjeg popisa stanovništva, biće zastupljene u Skupštini RCG sa jednim poslaničkim mandatom, preko predstavnika izabranog sa manjinske izborne liste.
Manjine koje u ukupnom stanovništvu čine preko 5% shodno rezultatima posljednjeg popisa stanovništva, imaće tri zagarantovana poslanička mandata u Skupštini RCG, preko predstavnika izabranih sa manjinskih izbornih lista, pri čemu se mora voditi računa o jezičkim i etničkim specifičnostima, kao i o stečenom izbornom pravu Albanaca u Republici“. (Prestao da važi na osnovu Odluke Ustavnog suda RCG.("Sl. list RCG", br. 51/06)
17] »Sl. List SRJ« br. 11/02 i 57/02.
18] »Sl. List RS« broj 23. od 17. marta 2006. godine.
19] »Sl. List SCG - Međunarodni ugovori« broj 18/2005.
20]Izvor: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji: Nacionalne manjine i pravo, Helsinške sveske, broj 15, Beograd, 2002. str. 113.
21]Ustav Republike Srbije, "Sl. glasnik RS" broj 85/06.
22]Vidi šire: Prof. dr Vladimir Vodinelić, Preti nam turski sindrom, "Sl. glasnik RS" broj 77/07, ZIP, str V.
23]Ibidem.
24] “Sl. list SRJ“, broj 11. od 27. februara 2002. godine.
25]Okvirna konvenciju za zaštitu nacionalnih manjina, usvojena na Savjetu Evrope, u Strazburu 1. februara 1995. godine.
26]Zoran Lutovac, Nova srpska politička misao, Institut društvenih nauka, Posebno izdanje 1 (2001) UDK 323.22(497.11)“2000“(082) Beograd, 15. marta 2001.