Iseljavanje Bošnjaka u Republiku Tursku između 1925. i 1938. godine predstavlja jedan od najznačajnijih, ali i najprešućenijih političkih projekata u modernoj historiji Bosne i Hercegovine i šireg balkanskog prostora. Iako se u javnosti često tretira kao spontani migracijski proces uzrokovan ekonomskim razlozima, historijski izvori i institucionalni dokumenti jasno ukazuju da je riječ o planski vođenoj državnoj politici Kraljevine SHS, kasnije Kraljevine Jugoslavije, s ciljem trajne promjene demografske strukture države.

Historijski korijeni iseljavanja
Korijeni ovog procesa sežu još u period nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, kada Bosna i Hercegovina dolazi pod upravu Austro-Ugarske Monarhije. Gubitak osmanskog državnog okvira za veliki dio bošnjačkog stanovništva značio je i gubitak političke, pravne i društvene sigurnosti. U tom periodu započinju prvi značajniji migracijski valovi prema gradovima Osmanskog carstva, poput Istanbula, Izmira i Burse.

Demografski podaci jasno oslikavaju razmjere tih promjena: dok su muslimani 1879. godine činili gotovo 39 posto stanovništva Bosne i Hercegovine, njihov udio do 1921. godine opao je na oko 31 posto.

Pogoršanje položaja nakon Prvog svjetskog rata
Stvaranjem Kraljevine SHS 1918. godine položaj Bošnjaka dodatno se pogoršava. Period obilježavaju političko nasilje, paljenje bošnjačkih sela, oduzimanje imovine i ubistva civila. O tim zločinima javno je govorio i tadašnji reisul-ulema Džemaludin Čaušević, upozoravajući domaće i međunarodne institucije na sistemsku represiju.

Državne vlasti u Beogradu u tom periodu otvoreno šalju poruke da Bosna i Hercegovina nije „prirodni prostor“ za muslimane, dok se Turska promovira kao njihovo navodno prirodno odredište.

Međudržavni dogovori i institucionalizacija iseljavanja
Ključna prekretnica nastupa 1925. godine uspostavljanjem diplomatskih odnosa između Kraljevine SHS i Republike Turske. Od tog trenutka iseljavanje Bošnjaka prestaje biti individualna odluka i postaje predmet zvaničnih međudržavnih pregovora.

Tokom Balkanskih konferencija početkom tridesetih godina, kao i nakon zvanične posjete kralja Aleksandra Karađorđevića Ankari 1933. godine, intenziviraju se razgovori o masovnom preseljenju muslimanskog stanovništva iz Bosne, Sandžaka, Kosova i Makedonije.

Paralelno s tim, u srpskim političkim i intelektualnim krugovima, naročito unutar Srpskog kulturnog kluba, razvijaju se ideje etničke homogenizacije države. Jedan od najeksplicitnijih zagovornika takvih stavova bio je Vasa Ćubrilović, koji je otvoreno tvrdio da muslimanske zajednice treba ili asimilirati ili trajno ukloniti s prostora Jugoslavije.

Jugoslavensko-turska konvencija iz 1938. godine
Kulminacija ovog procesa desila se 11. jula 1938. godine potpisivanjem Jugoslavensko-turske konvencije o iseljavanju. Tim dokumentom predviđeno je preseljenje oko 40.000 porodica, odnosno približno 200.000 ljudi.

Iseljenici su se morali odreći jugoslavenskog državljanstva i cjelokupne imovine, dok se Kraljevina Jugoslavija obavezala da Republici Turskoj isplati 500 lira po porodici, što je ukupno iznosilo oko 20 miliona lira – izuzetno veliki iznos za to vrijeme. Planirano je da iseljavanje započne 1939. godine i traje šest godina, uz precizno definisane regije iz kojih bi Bošnjaci bili sistematski preseljavani.

Neostvareni plan, ali trajne posljedice
Iako konvencija nikada nije u potpunosti realizirana zbog izbijanja Drugog svjetskog rata i sloma Kraljevine Jugoslavije 1941. godine, sama činjenica da je ovakav dokument potpisan svjedoči o razmjerama i ozbiljnosti političkog projekta. Njegova realizacija bi drastično izmijenila demografsku sliku Bosne i Hercegovine i Sandžaka.

Nakon Drugog svjetskog rata iseljavanja su se nastavila, naročito tokom pedesetih i šezdesetih godina, ovaj put u okviru socijalističke Jugoslavije. Iako bez formalnog državnog plana poput onog iz tridesetih, ekonomski pritisci, ideološka klima i neriješen nacionalni status Bošnjaka nastavili su poticati odlazak.

Naslijeđe i savremeni kontekst
Danas potomci tih iseljenika u Turskoj čine brojnu, ali u velikoj mjeri asimiliranu zajednicu. Ipak, posljednjih decenija primjetan je proces obnove bošnjačkog identiteta kroz kulturna udruženja, akademske inicijative i jačanje veza s Bosnom i Hercegovinom.

Iseljavanje Bošnjaka u Tursku između 1925. i 1938. godine ostaje snažan historijski podsjetnik da migracije nisu uvijek rezultat ličnih izbora. Često su, kako pokazuje ovaj slučaj, posljedica svjesnih i planskih državnih politika koje su demografiju koristile kao sredstvo nacionalne i političke strategije, objavile su tutinskenovine.rs.