Autor: Amir Telibećirović

Damir Nikšić u spotu "If I wasn't muslim"

Amir TELIBEĆIREVIĆ: Neko se može zapitati kakve taj pojam veze ima sa Bosnom, ili samo sa Sarajevom, u kontekstu današnjeg vremena. Odgovor se možda krije u konceptualnoj umjetnosti, naročito onoj od domaćeg umjetnika Damira Nikšića. Naime, toliko upotrebljavana i zloupotrebljavana riječ antisemitizam, ima neke neobične veze sa genocidom izvršenim u Bosni, između 1992. i 1995. godine, iako Bošnjaci nisu semitski narod, poput Hebreja i Arapa. No, relativna većina bošnjačkih imena semitskoga su korijena ili značenja. Izuzetak su one lične imenice koje su turskog i persijskog porijekla, kao i one koje se završavaju na glas – o, što su skraćene verzije nerijetko semitskih imena (gdje spadaju i nadimci).

Aktuelna frtutma izazvana opasnim potezom američke administracije kojim se Jerusalem – Al Kuds tretira kao “glavni” grad Izraela, izazvala je očekivane reakcije širom svijeta. Ovom temom će se dugo baviti brojni internacionalni mediji. Onima koji uredno prate stanje oko Izraela i Palestine, i koji dobro poznaju pozadinu svega, vjerovatno je jasno zašto je Donald Trump donio odluku o premještanju američke ambasade iz Tel Aviva u Jerusalem. Zato možda nije potrebno previše razglabati ovdje o tome, jer svako može za sebe provjeriti, pod uslovom da provjera ide bez pristrasnosti, naročito one sa cionističkom podlogom. Za to vrijeme pojedini turistički vodiči u Sarajevu obnavljaju staro poređenje ovoga grada sa Jerusalemom. Neko kaže da je Sarajevo “evropski Jerusalem,” a neko balkanska verzija, ali suština je ista. To se odnosi na poznatu sliku o bogomoljama četiri svjetske religije u istom sarajevskom komšiluku, i to stoljećima. Međutim, drugi međunarodno (i masovno) korišteni pojam prati priču o Jerusalemu, kako onom bliskoistočnom, tako i ovom ‘balkanskom’ ili evropskom, a za očekivati je da će se koristiti i ubuduće, pogotovo uz novija dešavanja u Palestini. Taj pojam je – antisemitizam. Neko se može zapitati kakve taj pojam veze ima sa Bosnom, ili samo sa Sarajevom, u kontekstu današnjeg vremena. Odgovor se možda krije u konceptualnoj umjetnosti, naročito onoj od domaćeg umjetnika Damira Nikšića. Naime, toliko upotrebljavana i zloupotrebljavana riječ antisemitizam, ima neke neobične veze sa genocidom izvršenim u Bosni, između 1992. i 1995. godine, iako Bošnjaci nisu semitski narod, poput Hebreja i Arapa. No, relativna većina bošnjačkih imena semitskoga su korijena ili značenja. Izuzetak su one lične imenice koje su turskog i persijskog porijekla, kao i one koje se završavaju na glas – o, što su skraćene verzije nerijetko semitskih imena (gdje spadaju i nadimci). Način obraćanja Bogu, onih koji mu se obraćaju među Bošnjacima, ili koji pokušavaju, u skladu sa islamskom tradicijom ili sa ličnim uvjerenjima neovisno od običaja, također je semitski/arapski.
Vezu antisemitizma sa događajima u Bosni od prije par decenija, možda je najbolje opjevao spomenuti konceptualni umjetnik Damir Nikšić.

Splavaranje kao sinonim za pogrom
Nikšićev stari video uradak na engleskom jeziku – “If I wasn’t Muslim,” napravljen prije desetak godina otprilike, nije prestao biti aktuelan, barem po svom tekstu. Da se podsjetimo, ironična pjesmica je donekle na tragu montipajtonovske satire, što znači u isto vrijeme dovoljno provokativna, britka, gorko zabavna i precizna. Kao takva, zahtijeva kraću analizu neobične simbolike u Damirovom životu. Jer, ipak se radi o parodiji i obradi starije i poznatije pjesme, koje su na neobičan način povezane preko svoje inspiracije i historijskih događaja na koje se naslanjaju.

Ko je na Zapadu tražen a ko neželjen, prema satiričnoj Nikšićevoj instalaciji

Početkom napada na Bosnu, te pratećeg genocida od 1992. godine pa nadalje, Nikšićeva rodbina je protjerana iz Brčkog. Pošto im je najbliže bilo, otišli su u Hrvatsku preko Save. Poslije su bili razdvojeni, a dio njegove familije proveo je neko vrijeme u logoru. U zbjegovima ljudi koji idu splavom i čamcima preko Save, Damir je prepoznao ponavljanje historijata, i to ne samo historijata ovih prostora. U Hrvatskoj je privremeno boravio u selu gdje je početkom ‘70-ih godina sniman proslavljeni američki mjuzikl “Fiddler on the Roof,”- (Violinista na Krovu), još u vrijeme Jugoslavije. I taj film sadrži scene zbjegova na splavovima preko rijeke. Damir je čak našao istu štalu unutar koje je glavni glumac filma snimio antologijsku pjesmu “If I was a rich man.” Tada je Nikšić prepoznao još veću ironiju kroz nekadašnji i kroz savremeni antisemitizam, ovaj put oličen u slavenskom šovinizmu. Film “Violinista na krovu” prati sudbinu Hebreja iz carske Rusije sa početka prethodnog vijeka, koji su zbog tamošnjeg ruskog rasizma morali bježati. Ruski šovinizam iz perioda carske Rusije, temeljen je na staroslavenskim mitovima, slično kao pri manifestaciji srpsko-crnogorskog ultranacionalizma. Usljed simbioze Pravoslavne crkve i slavenskog šovinizma, nastao je i termin – “Kristoslavizam,” koji je podloga za rasističke stavove mnogih javnih ličnosti u nekadašnjoj Jugoslaviji kao i u Rusiji. Pritom, progon je vršen nad siromašnijim slojevima ruskih Hebreja, tako da se nisu mogli biti zaštićeni kao bogataška elita među bankarskim familijama uticajnih Hebreja. Zato je, pored ostalog, naglašeno “Rich Man” u pjesmi, jer glavni lik izražava žal što nije barem bogataš.

Pravljenje ‘babaroge’ od Bosanskih muslimana
“Fiddler on the Roof” kao film na temu ‘Kristoslavizma’ odnosno ruske verzije antisemitizma, sniman je 1971. godine, u istom selu (odnosno više sela, računajući naselje Lekenik nedaleko od Zagreba) u kome su 1992. godine završili mnogi južnoslavenski muslimani iz Bosne, zbog slične vrste netrpeljivosti od strane srpskih vlasti, kao nekad Hebreji od ruskih vlasti.

Tako je Nikšić Damir došao na ideju da snimi ovu parodičnu pjesmu, sa činjeničnom a ironičnom pozadinom, koristeći isti ambijent, istu melodiju od čuvenog songa iz filma, samo prilagodivši tekst na engleskom. Obrada je detaljno i talentovano osmišljena.

Scena iz mjuzikla, u istoj štali gdje je decenijama poslije Damir snimio 'If I wasn't Muslim'

Mada, koliko god se umjetnik trudio da napravi neku oštru parodiju, ne može nadmašiti sam život. Ironisanje samoga života sa nosiocem tog istog života, uvijek je veća parodija od bilo kojeg umjetničkog djela. Na to nas podsjeća i sudbina sarajevskog pisca Zlatka Topčića, koji je prošao kroz četničke logore, sjetivši se svoga oca koji tačno pola vijeka prije prošao kroz ustaške logore. Sve je to tek djelimično prikazano filmom naslova “Remake” i još boljom istoimenom knjigom - sineopsisom.
Damir Nikšić nije stao samo na spomenutom video uratku. U međuvremenu je uradio mnoštvo stvari sa sličnim inspiracijama.

Možda vrijedi izdvojiti njegov muzički video uradak “Boogeyman”- (zapadnjački termin za ‘babarogu’) u kome se opet na satiričan ali precizan umjetnički način bavi sa sudbinom Bosne, ali u kontekstu američke islamofobije, nešto manje evropske ovaj put, za razliku od “If I wasn't muslim” gdje je u prvom planu evropski, i u još užem krugu slavenski pa onda južnoslavenski, specifični rasizam, čiji su nosioci bili ruski i velikosrpski fanatici, uz naravno crnogorske i hrvatske modele, kao one komunističke u koju spadaju i Bošnjaci skloni autošovinizmu.

Bosna i njoj slične zemlje su u procesu političke “getoizacije,” pod raznim pritiscima, iznutra i izvana, zbog čega je država u ovom spotu nazvana “Boogeyland.” To je povezano i sa prikazom pseudomaurske arhitekture Mostara i Sarajeva u spotu, kao post-kolonijalnih tragova tretmana orijentalnog nasljeđa u BiH, iz vremena austrougarske uprave. I ko razumije dobro engleski jezik, i ko ne razumije, može prepoznati bavljenje vizuelnim simbolima i simbolizmom u ovom ironičnom muzičkom video izazovu:



Inače, ovaj tekst zapravo i nije toliko o Damiru koliko o temi njegovih umjetničkih instalacija, o njihovim porukama i pratećem nadahnuću, ali to po čitalačkom običaju bosanskih prostora, neće svako vidjeti na taj način.