Godinama je pojam genocid bio predmet rasprave političara, diplomata, pravnika, pravnih stručnjaka, historičara i stručnjaka za društvene nauke, i raznih drugih intelektualaca i šire javnosti, kojoj su se priključili, preživjeli, očevici, posmatrači, ali i počinioci i negatori genocida. Tokom tih rasprava, istaknuti su neki aspekti genocida i srodnih masovnih zločina, dok su neki drugi njihovi aspekti ostali uglavnom neistraženi. Bez obzira na izvjesno šire slaganje stručnjaka za ovu oblast oko osnovnog značenja „genocid“, još i danas se raspravlja o najprikladnijoj definiciji konceptalizaciji.

Dok jedni o genocidu raspravljaju drugi i dalje čine genocide: Kina čini genocid, zločin protiv čovječnosti i mučenje muslimana Ujgurima i drugih manjina u zapadnoj provinciji Xinijiang. Rusija čini genocid u Ukrajini. Izrael čini genocid u palestinskoj Gazi.

Prošlo je 75 godina o donešenoj Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, koja spada u korpus najznačajnijih međunarodnopravnih dokumenata, u tekovine civilizacije, kao rezultat iskustva međunarodne zajednice iz holokausta i genocida u Drugom svjetskom ratu.

Zanimljivo je da su u vrijeme usvajanja Konvencije, pa i poslije, neke članice UN-a željele ići dalje u smjeru proširenja definicije genocida, pa su predlagale da definicija obuhvati i tzv. kulturni i ekonomski genocid, dok su druge željele dodati političke motive genocida.

Raphael Lemkin, poljski pravnik, borac za ljudska prava bio je svjedok tog obilježja stoljeća – indiferentnost i nespremnost međunarodne zajednice da se zločinu genocida suprostavi i da ga spriječi. Genocid nad narodom Herero u Nambiji iz 1904. godine, na primjer, smatran je tek običnim kolonijalnim pohodom carske Njemačke, uokviren rasnom superiomošću.

Ni holokaust nad Jevrejima, te genocid nad milionima drugih, uključijući Srbe, Rome, Hrvate, Bošnjake (u nacističkoj Nezavisnoj državi Hrvatskoj), Bošnjake u Bosni i Hercegovini i Sandžaku (od četničkog pokreta Draže Mihailovića) nisu bili dovoljni da se svijet o genocidu ugradi u misaoni sklop svjetskih moćnika.

Dok je već 1945. godine nacizam „zauvijek pobijeđen“ (ne u korijenu), Raphael Lemkin morao je čekati do 9. decembra 1948. godine da bi Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida bila usvojena. On u jednom od svojih dijela piše: „Nove koncepcije zahtijevaju nove termine. Pod genocidom mislimo na destrukciju nacije ili neke etničke grupe“.

Proučavanje genocida sa aspekta društvenih i historijskih nauka, koje postepeno dobijaju svoj oblik od početka 1980 – tih godina i traje još i danas uglavnom je proisteklo iz dvije vrste studija. S jedne strane, broj detaljnih i temeljnih studija u vezi sa određenim slučajevima genocida i drugih masovnih zločina uperenih protiv određenih grupa, koji su se desili u historiji, znatno se povećao tokom proteklih decenija. S druge strane, sve je više stručnjaka za društvene nauke, koji, polazeći od svojih disciplina i kroz primjenu različitih teorijskih pristupa, proučavaju aspekte genocida i drugih zločina uperenih protiv određenih grupa.

Među njima su i kriminolozi, psiholozi, i psihijatri. Pored toga, postoji ogromna literatura, čiji su autori osobe koje su preživjele genocid, očevici i posmatrači, a ima i izuzetno dobrih studija koje se bave različitim aspektima ove teme, čiji su autori dobro obaviješteni novinari, pravnici i pripadnici drugih profesija.

Oblast genocida u potpunosti je proučena, alio ipak ima negatora genocida iz reda onih naroda koji su počinili genocid. Negiranje je završeni čin genocida.

Da stvar bude još gora ima i onih naroda nad kojima je izvršen genocid, kao što su Jevreji koji evo decenijama čine genocid nad Palestincima, ali i Srbi koji su u dva rata od 1941. do 1945. godine, a onda od 1992. do 1995. godine počinili genocid nad Bošnjacima, ali to glasno i uporno negiraju, dok neprekidno govore o genocidu nad njima.

Ne samo da je Lemkin utemeljio termin genocid, kombinirajući grčku riječ genos (rasa ili pleme), sa latinskom riječju cidere (ubiti) nego je odigrao i ključnu ulogu u ustanovljavanju Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida.

Lemkin je 1947. godine u listu - American Jornal of International napisao: „... zločin genocida obuhvata svakojaka djela, uključujući ne samo lišavanje života već i sprečavanje života (putem abortusa, sterlizacije), kao i postupke koji u znatnoj mjeri ugrožavaju život i zdravlje (vještački izazivane infekcije, tjeranje na rad do smrti u posebnim logorima, namjerno razdvajanje porodica u cilju raseljavanja...)“

Konvencija UN-a o sprečavanja i kažnjavanju zločina genocida označila je kraj lične borbe Raphaela Lemkina da genocid označi kao zločin po međunarodnom pravu. Lemkin je inače Jevrej, poljski advokat koji je pobjegao iz Poljske 1938. godine, argumentovano se ubraja u osnivača studija genocida.

Kao što je opštepoznato, u članu 1. Konvencije se potvrđuje da genocid, „bilo da je počinjen u miru ili ratu, po međunarodnom pravu predstavlja zločin na koji se potpisnice obavezuju da će spriječiti i kazniti“.

Prema definiciji iz člana 2. genocid predstavlja: „Svaki od sljedećih postupaka koji su počinjeni u namjeri da se, u cjelini ili djelimično, uništi jedna nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa, kao takva: a) ubijanje pripadnika grupe; b) nanošenje teških tjelesnih ili psihičkih povreda pripadnicima grupe; c) namjerno nametanje toj grupi uslova za život za koje je smišljeno da će dovesti do njenog potpunog ili djelimičnog fizičkog uništenja; d) uvođenja mjera koje imaju za cilj da spriječe rađanje/potomstva/ u toj grupi; e) namjerno premještanje djece iz te grupe u neku drugu grupu“.

Genocid je svakako zločin kažnjiv po međunarodnom pravu, a mnogi čak smatraju da je to najteži i najgnusniji oblik zločina u historiji čovječanstva.

U članu 3. Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida stoji: „Kažnjiva će biti sljedeća djela: a) genocid; b) zavjera da se izvrši genocid; c) neposredno i javno poticanje da se izvrši genocid; d) pokušaj da se izvrši genocid; e) saučesništvo u genocidu“.

Moglo bi se citirati mnogo onih koji su se bavili na temu genocida. O dimenzijama genocidnog procesa u cjelini i skreću pažnju na njegove različite aspekte.

Možda je iz tog razloga počiniocima genocida na svim nivoima odgovornosti jako stalo da se genocid zataška, da se drži u tajnosti, da se poriče, a u posljednje vrijeme imamo pojavu da se genocid veliča i slavi, dok, s druge strane, žrtve imaju svako pravo na ostvarenje pravde, a preživjeli s pravom zahtijevaju da se njihova sudbina i njihovi gubici priznaju, tako da očekuju neku vrstu zadovoljenja i pravde. Stoga, nije ni čudo što se genocid danas smatra društvenom pojavom oko koje se vode mnoge rasprave.

Genocid nad Bošnjacima u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine nametnuo je potrebu proširenja orginalne UN – ove definicije genocida s najmanje tri elementa: sistematsko i masovno silovanje žena, prinudno raseljavanje stanovništva, opsada gradova uz uništavanje kulturnih i historijskih spomenika i namjerno ubijanje civila slučajnom i ciljanom artiljerijskom vatrom.

U tom cilju grupa pravnih stručnjaka iz Bosne i Hercegovine pokrenula je inicijativu za dopunu međunarodne definicije o genocidu, na Međunarodnom kongresu za dokumentaciju genocida nad Bošnjacima u Bosni i Hercegovini, koji je održan u Bonnu, od 31. augusta do 4. septembra 1995. godine. Međutim, nedovoljna upornost predlagača inicijative, kao i glomazni, komplikovani i neefikasni aparat UN-a pokazao je još jednom sve svoje slabosti ne tragajući na pomenutu inicijativu.

Mnogo je događaja koji se u međunarodnom pravu označavaju pridjevom historijski, no zasigurno je da takav snažan predznak istinski pripada samo nekima od njih. Presuda koju je Međunarodni sud pravde izrekao 26. februara 2007. godine u slučaju tužbe Bosne i Hercegovine protiv Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora), a u kojoj je prvi put u historiji međunarodnog prava meritorno odlučivano o odgovornosti jedne države za „zločin nad zločinima“, tj. o odgovornosti za genocid, svakako zaslužuje takav atribut.

U ovom kontekstu treba podsjetiti na neke najvažnije činjenice iz presude iz 2007. godine. Međunarodni sud pravde prvi put u svojoj historiji utvrdio je odgovornost jedne države zbog kršenja Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida. Stoga ova presuda ima historijsku važnost. Sud je, baveći se pitanjem odgovornosti Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) za genocid počinjen nad Bošnjacima u Bosni i Hercegovini, utvrdio da je vojska Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) učestvovala u ratu i agresiji u Bosni i Hercegovini. Sud je konstatovao da postoji mnoštvo dokaza koji potvrđuju direktno ili indirektno učešće zvanične vojske Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) u vojnim operacijama u Bosni i Hercegovini. Pored direktnog učešća u vojnim operacijama. Sud je ustanovio da su pružali znatnu vojnu i financijsku pomoć „rs“, bez koje ona ne bi mogla izvršiti najvažnije vojne i paravojne aktivnosti.

Ono što Bosna i Hercegovina tada nije dokazala, po mišljenju Suda, jeste to da su zločini koji potvrđuju počinjenje materijalnog elementa (actus reus) genocida, počinjeni sa specifičnom genocidnom namjerom (dolus specialis).

Na kraju 20. stoljeća jeste bilo stoljeće genocida i zbog toga što se to već jednom ranije dešavalo / izvršavalo, a da se nije adekvatno reagovalo. Onda se moglo desiti / izvršiti opet, ne nužno u istoj formi, ali se desilo / izvršilo još jednom u istoj formi i protiv istih grupa i od istih izvršilaca, ali se može desiti / izvršiti ako se ne stvore uslovi za prevenciju genocida.

Zbog toga Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida spada u korpus najznačajnijih međunarodnopravnih dokumenata, kao tekovina ljudske civilizacije, te kao rezultat dokumentovanih iskustava međunarodne zajednice iz genocida počinjenih u 20. stoljeću. Na Konvenciju treba podsjećati. Konvenciju treba izučavati. Konvenciju treba primjenjivati kako bismo u ostatku 21. stoljeća imali više ljudi, žena, i djece koji će umirati prirodnom smrću, a ne u genocidu. To se posebno odnosi na države potpisnice Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida koje bi trebale biti odlučnije u nastojanjima da budu na pravoj strani historije u traženju i postizanju pravde za one nacionalne, etničke i vjerske grupe izložene pokušajima njihovog potpunog ili jelimičnog uništenja.

Danas je pojam genocid sveprisutan. Ali, niko od kvazi svjetskih „moćnika“ ne želi da prekine činjenje genocida od strane Izraela nad Palestincima. Palestinci su decenijama od svih napušteni, jedino što mogu, a to je da cio svijet pitaju: „Da li je genocid kao pojam izlapio?