Sandžačka ratna vlada nakon zasjedanja u Pljevljima, 20.nov. 1943.

Jelisava KALEZIĆ: Ovih dana u Bijelom Polju, u Sandžačkom krugu kredom, razmišljam o očevim riječima kojima mi je, sredinom šezdesetih, opisao predratni Sandžak: “Ne možeš pojmiti kolika je bila nekadašnja sandžačka sirotinja“. Poslije pola vijeka od toga razgovora, upoređujem. I stalno se vraćam na pitanje kada je započet Sandžački krug kredom?

Naslov je, čitalac će prepoznati, inspirisan naslovom Brehtove drame Kavkaski krug kredom. A magijska značenja kruga, tj. kružnice, su brojna. Od opisivanja krugom radi zaštite do okruživanja da se neko ili nešto zarobi. Sandžački krug kredom je povučen da se zarobi prostor, vrijeme, ljudi.

Sandžak je bio administrativna jedinica u Osmanskom Carstvu, podprovincija. Više sandžaka činilo je provinciju (vilajet). Administrativne granice su se mijenjale, shodno političkim i istorijskim prilikama u Carstvu. U istorijskom sjećanju iz 20.v., Sandžak je oblast na tromeđi Crne Gore, Srbije i Bosne i Hercegovine.

Tokom II Svj. rata postojala je (1943 - 1945) posebna građanska, vojna i administrativna uprava pod nazivom ZAVNOS (Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka). U okviru toga područja bili su gradovi Nova Varoš, Priboj, Prijepolje, Bijelo Polje, Pljevlja, Sjenica, Tutin, Novi Pazar. U prethodnim istorijskim periodima, tokom osmanske uprave, u sastavu Novopazarskog, odnosno Sjeničkog sandžaka, bile su i kaze (uporedivo današnjim opštinama) Foča, Čajniče, Berane, Trgovište (Rožaje), Kolašin, Gusinje. Marta 1945.g. je donešena odluka o podjeli teritorije pod upravom ZAVNOSA, između Crne Gore i Srbije.

Od ranog djetinjstva znam za ZAVNOS. Otac je bio jedan od vijećnika, uz to povjerenik za prosvjetu. Decenijama poslije II Svj. rata, prostor Sandžaka je ostao povezan na razne načine. Republička granica tada je bila potpuno nevidljiva.

O posebnosti toga prostora imam sjećanje iz ranog djetinjstva. Iz vremena kada smo ćirom dolazili iz Beograda do Priboja, a onda, kakvim autobusom ili kamionom do Bijelog Polja. Smaragdna boja Lima okružena bjelinom behara, zelenilom ili rujem obala, zavisno od godišnjeg doba.

Imala sam deset godina kada smo se preselili u Bijelo Polje. Kod oca su, pretežno ljeti, dolazili prijatelji i saborci iz Treće sandžačke, iz Nove Varoši, Priboja, Prijepolja. U petom osnovne sam, iz geografije, saznala da su ti gradovi u Srbiji, a Bijelo Polje u Crnoj Gori. Polimlje je svuda bilo isto.

Sredinom pedesetih su počele Sandžačke igre, amaterska sportska manifestacija koja je okupljala srednjoškolsku i studentsku omladinu iz više gradova Sandžaka. Šezdesetih je krenuo buran industrijski i urbani razvoj svih sandžačkih opština i gradova. Od početka šezdesetih prepoznaje se i specifična urbana i kulturnu emancipaciju i prostora i ljudi u Sandžaku.

Onda su stigle devedesete i počelo je povlačenje Sandžačkom kruga kredom. Počela je destrukcija, prvo ekonomska, onda kulturna, duhovna, socijalna. Svakovrsna. Krug je zatvoren oko Sandžaka.



Nedavno sam bila u Beranama i Bijelom Polju. U Sandžačkom krugu kredom zarobljena je sadašnjost ovih gradova, pomiješana sa sjećanjima iz šezdesetih, sedamdesetih, osamdesetih.

Ljeti bi se studenti iz Bijelog Polja okupili, iz Beograda, Zagreba, Sarajeva, Skoplja, studiralo se širom SFRJ, i često organizovali izlete. Na Plavsko jezero, Biogradsko, u Berane. U novootvorenom hotelu Berane u Ivangradu je ljeti svirao dobar orkestar. Podrazumijevao se odlazak na Sandžačke igre.

U Bijelom Polju u porodičnoj kući tragovi i dokazi devet decenija teških, dobrih i optimističnih strujanja sandžačke istorije. Očeva porodica se doselila 1922.g. iz Gornjeg Zaostra u Rasovo kod Bijelog Polja. Fotografije, knjige, pisma. Rijetke fotografije iz perioda prije II Svjetskog rata sačuvali su i dali prijatelji i rođaci. Kuće Dobrašinovića u Rasovu, tri u istom danu, zapalili su Italijani 1942.g. Sačuvani su ostaci očevog ratnog dnevnika, malo fotografija iz ratnih dana. Ostala dokumentacija je dio poslijeratne sandžačke zbilje. Iz godine u godinu bivalo je, vidno, bolje.

Tu su razna svjedočanstva poslijeratne istorije Sandžaka. Dopisnica ocu od dr Ivana Ribara (1881 – 1968.), iz 1966. Pismo od Ćamila Sijarića (1913 – 1989.), iste godine, djelovi sačuvane prepiske. Zajednička sjećanja na savladane teškoće i pouzdanost u ostvarenje društva socijalne pravde. Kad su stigle devedesete i počelo povlačenje Sandžačkog kruga kredom, bili su, disovski rečeno, „sa očima izvan svakog zla“.

Ovih dana u Bijelom Polju, u Sandžačkom krugu kredom, razmišljam o očevim riječima kojima mi je, sredinom šezdesetih, opisao predratni Sandžak: “Ne možeš pojmiti kolika je bila nekadašnja sandžačka sirotinja“. Poslije pola vijeka od toga razgovora, upoređujem. I stalno se vraćam na pitanje kada je započet Sandžački krug kredom?

Dvije vrijedne mlade žene, drage mi poznanice, i djevojčica, kći jedne od njih, pomažu mi svesrdno, kćerinski, da se kuća spremi. Obje su angažovane u Udruženju roditelja djece sa posebnim potrebama, Oaza iz Bijelog Polja. Jedna je personalni asistent, druga aktivistkinja. Obje obučene za rad sa djecom sa posebnim potrebama. Trebalo je vidjeti izložbu radova djece, koju je Oaza organizovala u maju 2014.g. Da je bilo sluha i razumijevanja Ministarstva rada i socijalnog staranja, Ministarstva prosvjete i Ministarstva zdravlja, ova bi izložba obišla Evropu. I niko, iz bogatog evropskog svijeta, ne bi povjerovao, gledajući vrhunsku likovnost i originalnost izloženih dječijih radova, u kakvim uslovima i sa koliko malim budžetom Oaza radi. U Skandinaviji bi ovakav rezultat rada sa djecom sa posebnim potrebama bio veoma cijenjen i obilato podržan finansijski. U Sandžačkom krugu kredom, zarobljeni su i ti izvanredni rezultati rada sa djecom sa posebnim potrebama. I predan rad i humanost onih koji rade u Oazi. I njihove životne priče i sudbine. Mnogi građani, izlazak iz toga kruga pokušali su odlaskom u Njemačku. Kolona iz Sandžaka, porodice sa djecom, na putu za Njemačku. Crnogorski zvaničnici prvo negiraju, a onda umanjuju brojeve. Zabrinutost, iskrenu, ljudsku, pokazuje samo abasadorka SR Njemačke, gospođa Gudrun Štajnaker.

Kolona građana Crne Gore, iz Sandžaka, i dalje odlazi. Mediji i vlasti o tome sve rjeđe govore. Odlazi se iz Sandžačkog kruga kredom i ćuti o životu u njemu.

---

Redakcija Bošnjaci.Net iskreno se zahvaljuje auorici za ustupljeni tekst.

---